KHUANG CAWI(Lifting of decorative Bambo Litter)

Chinmi nih sunparnak an tuahmi vialte lakah Khuang a cawi khomi cu upat an co hlei khun.Ahmasa bik ah Siakikong an thah lai.Cucu Siapi chunh ti asi.Cu in sakhuathum that nih a hun zulh i,sa phun thum,Siatum,Vok,Arhli rang thah asi.

Siapichunh caah Siatum kikong an thahmi sa cu an kawhmi hna nih ei asi i,a cheu cu khuachung ah hmaizah upat deuhmi hleh an si.Vok le Ar an thahmi cu midang hleh an si lo,khuang cawi pa Inn ah ei asi.Hi can ahhin arualchan vialte tling tein um aherh tiah ruah asi , cuti in leiba ,bia tuaitam a ummi ifianghnak can asi.a lungtling lo mi an um ahcun lungtling lak in iremh ta phung asi.Cun Sa an thah chung karlak cu,khuang acawi dingmi nih ruak suannak Inn le ruah humnak,nupi tthitnak hmun ah akal lai lo.Khuangcawipa nih khuangcawi hram athawk in khuangcawi ni tiang cu,mah kum i avuimi fang/facang a ei lai lo,a nikum ta long a ei lai.

Thlathum chungah khuangcawi cu domh asi.A nikhatnak ni ah Vok an thah i,athaizan ah zanchunhnak ah Siala thah asi.Anithumnak ah zu an dah sareu(Sareo)caah Vok an thah.Cu ni a thaizing ahcun thlacam tiphulnak caah Natum le Sia,a zanlei ah Khuangtum caah Vok thah asi i,Sadang zong thah chih an si.Sadang an thahmi ah atlawm bik ah Sa 5 a tam bik ah Sa 10 tiang thah ding a si.Aninganak ni cu Sacan le saphawt rian an fialmi hna nih INN tang lo in Sa an thahmi a sa cu khuami an zamh cio dih hna.Cucu tlangzam ti asi.

A niruk ni ah khuangcawipa i a nupi tta nih khuang an cawi nak hnga ding hmunhma aremh piak hna lai.Rua in a tungruang sermi khuang aser piak hna lai i cu khuang cun nu cu voi kua tiang an cawi lai.Athaizing a ni sarihnak cu khuangcawi ni Nipi ti asi.Khuangcawipa nih khuang acawipi mi anupi cu a ngeihmi hlawn thilthum tling he thuam lai i,a tta nih a ti khawh ahcun a sam a phiar piak lai.A ttamh a serh dih hnu ah khuang cung ah a kai lai i mah khuang cun ,khuangcawi a zawhmi hna nih khuang cung i a tthumi anupi cu an cawi pah in cun vio 9 tiang thui pah hliahmah bu tein cung leiah an hlerh lai.

Khuang cung cawi pah in cun tangka le thil dang an ngeihmi cu mi lakah a vorh hna lai.A vorhmi thil cu ngakchia rual nih char icuh asi.A vapa nih khuangcawinak caah apekmi thil dang man ngei deuh(Dar umpu tbk)tu cu a nupi nau nih ilak asi.Cu khuacawi thaizing cu mar le thor lam an lam lai.Lam ah an sawmmi hna Lushais asiloah Thor unau nih an lam piak hna lai.A kiptuh thai nolh cu rem ni ti asi i,lam an sawmmi hna caah sa thah piak asi.Cu nih a hun zulh tthanmi cu bawikil ti asi i,bawite bawi bantuk in sia le Vok le arhli thah asi ve nain ,ni 50 chung karlak ah thahdah asi.

Khuang vui hnih an cawi hnu ah lawngtuk tuah asi.Hi lawngtuknak an tuah ahcun lawng cu a tuahtu pa a rualchan cingla le mi dang nih ramlak ah lak piak asi.A tuahtu pa nih ukmi khua angeih hna ahcun ,cu khua a ukmi hna nih alawng caah aherhmi thing thluan put piak asi.

Ramlak ah thing thluan a put piaktu cu amah khuami an asi ahcun,Sia pakhat apek hna lai i,adang tein Sia sia khat le Vok sumhnga in rawl adangh hna lai.Fang zong apek ceo hna lai.Khuangcawitu pa nih an dihlak in a pek khawh hna hlan chung cu,khuami mizei aho nih apikpak in an eila lai lo.Lawng cu khuang a cawimi nih hmelchunhnak ah an Inn hmai i tual tungchon in bunhmi thingphel thluan an ttialttamhmi asi.

Royal Khuk Hnin

Mr.H.E.Fisher,Assistant Superintendent tialmi handbook(Cung Bik Ling nih alehmi).

                                                                                     

NUPITHIT KONG(Marriage)

NUPITHIT ( Marriage)

Chinmi nih nupi kan tthit ning hi phung ttha ngai a rak si . Tlangval le nungak nih an mah pahnih i duhnak le hnatlaknak an ngeih hnu ah thlangval pa nih apa le a nu a chim hna i an hnathlakpi ahcun phung ning tein lamkaltu thlah in kaphnih hnatlaknak in khuakhan lairel asi. Hizawn ah nulepa nih hnathlakpi lo zong cu um asi ve lengmang cucu vawlei mi phung asi ko. Hlan ahcun bawi le mizaran in um asi tik ah ,tlangval hna zong nih bawi fanu tthit cu an duh deuh bantuk in nu zong nih bawi fapa le vat cu an duh deuh ve hna. Bawi ati mi hna tu nihcun anmah bantuk in dirhmun a ngeimi deuh hi tthit khawh an i zuam ve.

Chinmi pupa hna cu nupi tampi an tthi mi an rak si hna.Cucaah ram uk bawi an si ah mi zaran asi ah

rocotu dingah nupi tak ,nupi chun le nupi tlai ti in an nupi le cu ti an si. Mizapi zaran i an nupi tak hna i fapa hna cu nulepa ngeihmi thilri le chawva rocotu deuh an si i bawi a ti mi an nupi tak I fapa hna tu bawi sinak ro tiang an co ko . Abanabia  bawi a ti mi hna an nupi tak le hna cu chunthah le sunpar ni caan ah an va le sin ah an i tel kho ve,nupi chun tu hna cu cubantuk in tel khawhnak nawl an ngei lo.Nupi tak ah an chiah mi hna cu anmah he phun sinak acan tu,a tluk tu ti in an ruahmi hna long an si kho ve.Nupi chun cu nupi tak bantuk in chunthak le sunpar ni caan ah an va le he an tthudir kho hna lo.Nupi tlai cu nupi tak a thih hnu asiloah an imak hnu ah tthit tthan mi asi. Nupi tak nih a ngeihmi sinak dirhmun a ngei ve.

Lamkaltu:Cutiin pa nih nupi tthit a duh tikah nupi hal ah a rualchan unau pa pahnih lamkaltu hna nih a thimmi hna nih nungaknu i a nu le pa asiloah a ro cotu sin ah  an va kal i an duhnak cu a chim hna. An duh hna lo cun an kherh cawlh ve ko , asilocun an chungkhar he an i ceih ta ve a hnu ah bia an leh tthan hna , an duh lo mi hna zong man tampi an huah hna i an fanu le cu pek an si ve ko( duh lo man hauh in man tu tampi an hauh ve hna).An hna a tlak ahcun(bia ttha in an leh hna)itthitum lainak kong ah ceihkhan tthan ding in a ni an khiah lai. Cu ni ahcun ngaknu i a pa asiloah a ro cotu nih rawldum tinak ah sa( vok tbk)a thah lai,i an chungkhar kap hnih in man an imanh/pek hnga mi kongkau an relkhang lai.Vok tiang a that kho lo nihcun chang in an tuah ve.Cu man kong an iceihkhan khawh dih hnu ah nu lei chungkhar nih arhli sen le a hlei in zupu a thawmi an chuah lai.

Arat:Nu lei chungkhar in Aratpa nih pa lei chungkhar(lamkaltu hna) pawng ah cun tthut bu in arhli sen cu a kut in a tlaih lai I, man an manh hnga ding mi vialte cu hrelh lotein a chim lai.A chimmi apalh sual asi ahcun ,pa lei chungkhar nih abia an remh piak pah , an al pah hna hnu ah hnathlaknak chim buin an bia an donghter lai i Arhli sen cu a thah lai. Cucu Arat ti cu asi. Bia khiahnak an ngeih hnu ah chungkhar pakhatkhat nih an let ah ahcun let man peh asi ve.Cu let man zong cu man kong an ceih lio ah relchih asi ve.Thitum lainak kong an ceihkhan lio ah man cotu hnga vialte zongnih zu(zupu)an dah/chuah cio lai i ithitumnak ani le can an khiah lai.

Thitum ni ah pa lei nih an thah mi vok cu nu lei a tale an hrin khat(phunkhat)long nih ei asi,cucu arsa einak/arsa eiti ti cu an si . Phun tlawm deuh hna cu arsa eiti dingin a kawmh/akawp mi zong an um hna cu zong cu arsa eiti ti an si ko. Cu arsa eiti pawl an ei ding chumkhing tu cu saluchumh an ti i saluchumnak man ah pa lei nih Rs.5 in Rs.20 asiloah cu he a man a khing in pumtek a pek chih hna lai . Nu lei a chuahpi tta (innpi cotu)nih amah theng i lak lo in a rualchan cingla (inn dang a unau)a hoih khawh hna.Cu saluchumnak man cotu pa nihcun hau caah Vok a thah hna ahcun pa lei nih lehnak ah vok a thah tthan ve lai.Cu ni ah an farnu sunlawinakpinak ah vok an thah piak ahcun avapa nih cu a chuangkhingtu pawl hna cu hniphur zun khat cio(Rs.1 in Rs.2 man)apek hna lai cucu rawlchuang hni an ti.Nupi tthi pa in ah chumcia bulesa an putu hna ca zong ah Rs.1 in Rs.2 cio pek an si ,cucu sahrawmphor ti asi.

Thitmi nu a van thlahtu a tta I a hawi le zong Rs.1 in Rs.2 asiloah cu  man he a khing mi thil pakhat khat pek an si ve .cucu kuai pa man an ti, cu he a khing in a van thlahtu nu pawl zong  kuainu man pek an si ve. Tthitmi nu a maw nu(mawpi)caahcun maw man Rs.2 in Rs.5 tiang pek asi.cuc mawpi man an ti.Nupitthi pa inn lei vangeinu(Monu) thlah ah a zul tu nu vialte le ngakchia rual ca zong ah arfa pakhat cio asiloah Annas 2 in Annas 4(Annas/pia)cio pek an si ve , cucu artlaizul  ti asi.

ZATHANG PHUN KONG

ZATHANG PHUN THAWHKEHNAK KONG

Tuck & Carey cauk chung i a ttialmi ning cun Hluan Sang nih fapa pathum a ngeih hna i ,Sai Khar ,Ngun Tua le Bom Lon an si ati.Sai Khar nih a hrinmi hna cu Kok Hnin ,Ktasan le Lwa Mun an si i Ngun Tua min cu Lyen Dun a ti in a ttial,Bom Lon chung in Khenglawt hrin min a ttial hna(Chin hill vol.1)

Ngun To(Zipeng) ttialning cu Hluan Sang fale hna ,Sai Khar ,Ngun Tual le Khenglawt an si a ti i,Khenglawt chung in Bom Lung a ti.Ngun Tual fa ah Lian Dun a ti,Sai Khar fa hna cu Thang Hlei le Za Thang an asi ti.Thang Hlei fa ah Vai Ngam ,Za Thang fa hna cu Za Biak ,Hrang Lung,Tin Thluk le Mang Lian tiah  a ttial hna.Za Biak fa le ah Sai Khar ,Dar Khuah ,Za Pial tiah a ti i Za Biak fa le hin Sangpi ,sangte le Darkhuah chung ti in an i tthen hna ati(Laimi Phun thawhkehnak le khuatlaknak).

Pastor Mang Kio ttial ning cun Hluan Sang nih Tin Thluk a hrin,Tin Thluk nih Za Thang le Mang Lian a hrin hna,Za Thang nih Za Pial a ti i, Za Pial fa hna cu Sai Khar le Thla Sang ati ,hi hin sangpi le sangte an i tthen a ti ve.

Pastor Van Hre ttial ning cun Hluan Sang nih Za Thang a hrin ,Za Thang fa hna cu Za Biak,Dar Khuah ,Ngun Tual ,Vai Ngam le Hrang Lung an si tiah a ttial.Za Biak fa Tin Thluk ,Tin Thluk nih Sai Khar le Za Pial a hrin hna i ,hi hna hin sangpi le sangte an i tthen a ti ve.Sai Khar fa ah Khuk Hnin Za Pial ah ah Thla Sang tiah a ttial ve.(HBA kum 100, asi ko rua, Ka pu Peng Uk nih a hlan caah a chingchiah ti lo).

Pu Lian Kung ttialning cun Hluan Sang nih Thang Hlur,Za Thang le Bawm Lung a hrin hna ati.Za Thang nih Za Biak le Mang Lian a hrin i,Mang Lian cu fa a ngei hlan ah khua nih a cuai ,a thinak hmanh an thei lo ati.Za Biak nih Tin Thluk a hrin i Tin Thluk nih Sai Khar le Ngun Tual a hrin hna tiah a ttial.Sai Khar fa le Khuk Hnin ,Thla Sang le Luai Hmung hin Sangpi ,sangte le Darkhuak an i tthen tiah a ttial(Leisen Zathang).

Vum Som  ttialmi Zo history ah cun Hluah Sang nih Tin Thluk ahrin,Tin Thluk nih Za Pial ahrin ,Za Pial nih Za Thang a hrin,Za Thang nih Za Biak ,Dar Khuah ,Ngun Tual ,Vai Ngam le Hrang Lung a hrin hna tiah a ttial,cun Za Biak nih Sangpi le Sangte a hrin hna i Sangpi nih Sai Kha ,Sai Kha nih Khuk Hnin ,Khuk Hnin nih  Thang Ding fa hna Za Hmung ,Lian Kual ,Lian Mang ,That Cin ,Hlei Lian le Al Bik a hrin hna ti in attial .Sangte fa le attialmi cu ka ttial ti lai lo(Zo tuanbia).

Pu Za Bawi ttialmi chung ah Pu Do Heng(Dr.Cung Lian Hup pa )chin ning cun Thio Hlei le Hluan Sang an pa hi Za Pial asi,Za Pial nih Phailenzawl a thlakpi hna ati.Thio Hlei nih Hluan Sang cu a thah i a pa Ro cu Thio Hlei nih a co ati.Thio Hlei cu Hluan Sang fa le an van cutzat in Hakha ah a um hngam ti lo i Phaipha ah apem a ti.Phaipha a um zong a zia a tthat lo caah khuapi tein Parathlei lio ah Phaipha khuami nih Tilio kan i zuam hna lai nanmah cu Bawi phun nan si caah i lio hmasa u an ti hna i tiva ral an chuak an rak kir ah lung in an chep hna caah an ti dih ati.Thio Hlei nupi Sakta nu Sawmhal phunnu hi fa pawi lio asi i ava te chung an thah dih hna caah Sakta ah a kir ati,Fa cu a ngeih i Thio Hlei tiah min asak tthan ,Thio Hlei nih fapa pa 5 a hrin tthan hna i Tlangrua an pem ,Thlangrua pakhat cu a um thai,Pa 3 cu Thau ah an pem,Pakhat cu Vanzang ah a um ati ,Van Zang mi cu Pastor Hme Iap ti khi an si ati,Thau a ummi cu kan nih hi kan si tiah ati ti in a ttial ve(Al Bik le Hlei Lian hrinzor).

Pu Chawn Kio ttialmi hi midang ttialmi fonh dih in sidawh bik in attial mi hna si sehlaw a dawh..Hluan Sang le Thio Hlei an pa le hi cu an chim sasawhmi hna asi ko ati rinh awk le hngakchanh awk ttha an um lo a ti.Hluan Sang fapa Za Thang in Za Biak le nau in a ttial ve hna(Laimi Phun thawhkehnak le Tuanbia).

Acung lei ta zohchih in sidawh bik in ka van ttial tthan hna lai.Hluan Sang nih Thang Hlur ,Za Thang le Bom Lung a hrin hna.Bom Lung hin Khenglawt an chuak dawh asi,Za Thang nih Za Biak ,Dar Khuah,Ngun Tual,Hrang Lung Vai Ngam le Mang Lian a hrin hna sehlaw adawh.Za Thang fa le hna lak ah Za Biak tu nihhin apa min hi a phun min ah i lak dawh asi,adang hi anmah le min ceo in phun min i auh/isak dawh an si.Mang Lian bel hi Khua nih a cuai an ti.Za Thang hi khuavang a ngei i Mang Lian Sia khalnak Nawinel i Sia ek cun Thinghli kung hnih(2) a kho lai tiah a ti cu Thinghli cu Za Thang nih an dodangh ton ti asi,midang nih cun an biak bal lo nain Zathang bawi an si hnu ah midang zong nih an biakpi ve hna an ti.

Za Biak nih Tin Thluk ahrin,Tin Thluk nih Sai Kha le Za Pial a hrin hna,Sai Kha le Za Pial hin Sangpi,sangte i tthen dawh bik asi.Sai Kha(Sangpi) nih Khuk Hnin hrin sehlaw adawh.Khuk Hnin nih, Thang Ding nih, Za Hmung,That Cin,Lian Kual,Lian Mawng,Al Bik le Hlei Lian a hrin hna sehlaw ka dawh ter.

Note:Thang Ding apa Khuk Hnin hin cun afiang ngai cang an ttialmi zong a lo dih ko,Hluan Sang in Khuk Hnin tiang hi le Hluan Sang in a cung lei hi afiang lo ngaimi cu asi.

Royal Khuk Hnin

Khuang Cawi ( Lifting of decorative Bamboo Litter)

KHUANG CAWI(Lifting of decorative Bambo Litter)

Chinmi nih sunparnak an tuahmi vialte lakah Khuang a cawi khomi cu upat an co hlei khun,Khuang an cawi ningcang cu bawite an bawi i tiphul thlacamnak an tuahning he aa khat.Ahmasa bik ah Siakikong an thah lai.Cucu Siapichunh ti asi.Cu in sakhuathum that nih a hun zulh i,sa phun thum,Siatum,Vok,Arhli rang thah asi.

Siapichunh caah Siatum kikong an thahmi sa cu an kawhmi hna nih ei asi i,a cheu cu khuachung ah hmaizah upat deuhmi hleh an si.Vok le Ar an thahmi cu midang hleh an si lo,khuang cawi pa Inn ah ei asi.Hi Sa an thah chung karlak cu,khuang acawi dingmi nih ruak suannak Inn le ruah humnak,nupi tthitnak hmun ah akal lai lo.Khuangcawipa nih khuangcawi hram athawk in khuangcawi ni tiang cu,mah kum i avuimi fang/facang a ei lai lo,a nikum ta long a ei lai.

Thlathum chungah khuangcawi cu domh asi.A nikhatnak ni ah Vok an thah i,athaizan ah zanchunhnak ah Siala thah asi.Anithumnak ah zu an dah sareu(Sareo)caah Vok an thah.Cu ni a thaizing ahcun thlacam tiphulnak caah Natum le Sia,a zanlei ah Khuangtum caah Vok thah asi i,Sadang zong thah chih an si.Sadang an thahmi ah atlawm bik atlawm bik ah Sa 5 a tam bik ah Sa 10 tiang thah ding a si.Aninganak ni cu Sacan le saphawt rian an fialmi hna nih INN tang lo in Sa an thahmi a sa cu khuami an zamh cio dih hna.Cucu tlangzam ti asi.

A niruk ni ah khuangcawipa i a nupi tta nih khuang an cawi nak hnga ding hmunhma aremh piak hna lai.Rua in a tungruang sermi khuang aser piak hna lai i cu khuang cun nu cu voi kua tiang sn cawi lai.Athaizing a ni sarihnak cu khuangcawi ni asi(Nipi)ni asi.Khuangcawipa nih khuang acawipi mi anupi cu a ngeihmi hlawn thilthum tling he thuam lai i,a tta nih a ti khawh ahcun a sam a phiar piak lai.A ttamh asi herh adik adih hnu i khuang cungah akai lai i mah khuang cun ,khuangcawi azahmi hna nih khuangchung i a tthumi anupi cu an cawi pah in cun vio 9 tiang thui pah thliahmah bu tein cung leiah an hlerh lai.

Khuang cung cawi pah in cun tangka le thil dang an ngeihmi cu mi lakah a vorh hna lai.A vorhmi thil cu ngakchia rual nih char icuh asi.A vapa nih khuangcawinak caah apekmi thil dang man ngei deuh(Dar umpu tbk)tu cu a nupi nau nih ilak asi.Cu khuacawi thaizing cu mar le thor lam an lam lai.Lam ah an sawmmi hna Lushais asiloah Thor unau nih an lam piak hna lai.A kiptuh thai nolh cu rem ni ti asi i,lam an sawmmi hna caah sa thah piak asi.Cu nih a hun zulh tthanmi cu bawikil ti asi i,bawite bawi bantuk in sia le Vok le arhli thah asi ve naan ,ni 50 chung karlak ah thahdah asi.

Khuang vui hnih an cawi hnu ah lawngtuk tuah asi.Hi lawngtuknak an tuah ahcun lawng cu a tuahtu pa a rualchan cingla le mi dang nih ramlak ah lak piak asi.A tuahtu pa nih ukmi khua angeih hna ahcun ,cu khua a ukmi hna nih alawng caah aherhmi thing thluan put piak asi.

Ramlak ah thing thluan a put piaktu cu amah khuami an asi ahcun,Sia pakhat apek hna lai i,adang tein Sia sia kaht le Vok sumhnga in rawl adangh hna lai.Fang zong apek ceo hna lai.Khuangcawitu pa nih an dihlak in a pek khawh hna hlan chung cu,khuami mizei aho nih apikpak in an eila lai lo.Lawng cu khuang a cawimi nih hmelchunhnak ah an Inn hmai i tual tungchon in bunhmi thingphel thluan an ttialttamhmi asi.

Royal Khuk Hnin

Mr.H.E.Fisher,Assistant Superintendent tialmi handbook(Cung Bik Ling nih alehmi).

                                                                                     

Rian tuan ning / PIME (khuate lei caah )

Vawlei mifimthiam pawlnih rian teinak caah an chim ttialmi tlaihtleng zohchih in kanmah he atlak ning hawih in ka tialmi asi.Ka siaherhmi te ka van thenh chih pah lai,OC/OB longnih biakhiak/biachah ko mi a um,bia a khiah lai,achah lai i EC sin le mipi sinah atheih long atheihter ko lai,hnatlaknak lak tthan aherh ti lo,cubantuk thiam in EC longin biakhiah ko mi a um ve,mipi  ruahnak lak tthan aherh ti lo.Atheih long an theihter ko hna lai.Cuhnacu Phunghram le Bylaw nih ri a khiah piakmi chungah an si ve lai.Abanabia ah mibu pakhat phunghram or Bylaw nih phaisa thong 10(10000)cung lei poh cu mipi hnatlaknak long in hman khawh asi lai ti asi hnga,9999 in atang lei poh cu OC le EC biakhiahnak in aherh an ti nak ah an hman khawh ti nak asi ve,cucaah mizapi kha an hmannak a konglam long an theihter ko hnga.Cu ve bantuk in 10000 cung lei cu Mizapi hnatlaknak a lak ve lai,mizapi nih a herh ko hmanphu asi an ti le ti lo nih bia akhiah ve ko lai.

Cucaah phunghram le Bylaw ngeih aherh tonnak cu asi.Cun mibu pakhatkhat cawlcang nak ah negative tuk rumro in a zohmi a hmuhmi an umnak ahcun cu ibu cu akal acak bal lai lo,atluang bal lai lo.Mipi nih bochan pahmi,achimrel khomi an si lebang ahcun tthencheu nak tiang hmenh phak asi ton.

Rian tawlrelning dot 4:Ningcang tein a kalmi rianttuanbu nih rian tawlrelning a tlangpi in dot 4 an ngei. Hihi a tlamtlinh lo ahcun an rian athei(awngmin )kho tawn lo. Cu hna cu ''planning, implementation,monitoring le evaluation''an si. Tawinak cun ‘PIME’ an ti.

(a)Planning:Hihi cu ''simanking” kha a si i, Laiholh cun hmaithlakmi rian or project'' kan ti ve ko.Banabia ah khua chung lampi le Innhmun sersiamding ,Sianginn he apehtlaimi Bawdasawng, sayate umnak inn,Zunput hna.tbk,Thingram zohkhennak,Lopil zamh le Lo pekning, lamlesul remh le zohkhenhding,Mini hydro tharchuakding,Dinti ,a hmummi Lo tuahning,Nel/lei,Siizung,Motorkaa station tbk in rianttuan hnga ding hmaithlakmi/timtuahmi hna khi asi ko.Khuaram tthanchonak caah hihi,cucu,khakha kan tuah lai tiah timhmi hna an si.Cucaah hruaitu hna nih chunmang tthattha manh thiam abiapi tuk.Hruaitu ttha,rianttuantu thiam ti mi hna a herhnak zong cu asi.

Budget tuahzat/umzat ,thawhzah,ngeihzat in rianser le rianser in zeizat budget suai/thawh'' phun 2 in a um hnga.Hi pa 2 chung ahhin rianser(planning) in budget thawh nih rian athei deuh ton,Budget suai hmasa ahcun mipi nih ngeilah aum thiam ngai.Cu hlei ah kan budget zat longin rian ttuan ahau ton.Cucaah hruaitu asi mi nih simanking suaisam le planning serzia thiam a herh ngainak cu asi.Hihi NGO,Mission bantuk nih ahman deuhmi asi.Cucaah ramleng khuasami, hna ramchung lei kan rian ttuannak cu mission phun khat asi tiah kan ti tonnak cu asi. Simanking suaisam thiam le planning serzia thiam aherh hlei ah mipi lungthawh le lunglut lak in lemsuai thiam,chimrel thiam hna zong abiapi ngai ah a tel ve.

(b)Implementation:Hihi cu policy le ''planning or project'' a taktakin ''tuanchuahning le tlamtlinter/akawngtthepaw(implementation)kha asi. Hi implementation ah mawhphortu bik cu,hruaitu hna an si,Banabia ah khua bawi le tlangpi,committee sermi kip hna an si, EC le OC tbk an si hna.Cu hna nihcun cat lo tein meeting biachah zulhdawi dih ai zuam dih ding asi.Ttuanding tiah biakhaihmi hna kha ttuan dih,tlamtlingter dih kha anmah rian bik cu asi.Riantei le tei lo ,a rian ah an teima le ma lo ,a rian a ttuan kho le kho lo alangnak bik zong asi.Fx:Hmaithlami ah Sianginn sakding,Motor lampi remhding,Hydro remhding,Town Hall sakding tbk in rian ipek,ikhinh (committee tete ser)asi hnga.Sianginn tungtlang long tuah,Lampi ni 3 hei remh,Hydro ni 4 hrong hei ttuan,pakhat hmanh limmi ngei lo tbk cu ttuan lo he a khat ko tiah rian lei in athiammi hna nih an ti.Cucaah maithlakmi tampi ngeih in pakhat hmanh lim lo nak chacun a herhmi ceoceo ah tuah hmasa ding thim in pahnihthum 2/3 hna I hmaihlak in lim dih kha a biapi deuhmi asi.Hmaithlakmi hna tuanchuah dih le tlamthlingter kha asi.

(c)Monitoring (tam deuh in ka ttial lai)Hihi cu phungphai le biachahning'' in rian an ttuan taktak kho maw, biachah bang ttuan loin zeidah a kar lakah an tlolhmi rian a um, an ttuan kho lo cun zeiruangah an tuan kho lo'' ti bantuk chekhlat rian kha ‘monitoring’ ti asi.Khua bawi le tlangpi,committee sermikip ,EC,OC tbk hna thlathum(3)dan ah viokhat meetting (tonnak) ngeih in ''monitor'' an tuah awk a si hnga,Khua bawipa le chungttuanpa nih committee kip cu zeidah an lawh tiah zohpi lengmang hna ding asi. Fx:Siangin sakding ah ttuanvo pekmi hna,bawdasawng ah ttuanvo pekmi hna,rian ttuanvo pakhat khat pekmi khinhmi hna nih an rian an tlamtlinh le tlinh lo zoh piaknak hna khi monitoring ti asi ko.Khua nupa le committee ceo hna meeting ah khuabawi tlangpi nih ''monitor'' an tuah ve hnga,Kum khat ah voikhat,voihnih(1/2)General meting tuah in mizapi nih (monitor )biahalnak le dothletnak an tuah ve hnga, Cutin tuahthiam ding ahcun ttuanvo ngeitu nih report ah rian tlamtlinhmi he tlinh kho lo mi he riantuan ding vialte ‟implementation results” kha fiang tein an chuahpi dih ve lai,,report an pek dih ve aherh,timtuahnak ttha tein ngeihcia aherh ve.Meeting kaimi nih lungdi riam lakin chekhlat ve in a fiang lo mi le lung itapnak/lung piang lo nak zawnte kha hal ding asi,cuti siloin athei ngai bantuk in mah nih tampi chim hnu ah hal ding asi ve lo, riantuantu/rianngeitu hna nih fianter dih an i zuam ve lai,cuhnuah  pawm le pawm lo tiah kutthlir a si hnga.Meeting biachahning in an ttuan le ttuan lo,bawmnak phaisa, thilri, suallam ngei in kan hman le hman lo,thilri  tha tein kan zohkhenh maw khenh lo,chekhlat dih hnuah kan pawm tiah fehter ve awk a si hnga. Cucu ''monitoring'' cu a si ko.Meeting akaimi cheu khat cu aphungmen in meeting kan kai tik ah monitoring tuah ding hrim te kha kan thei ti lo.Meeting minute relmi zong kan ngai lo. Meeting report zong kan ngai huaha lo. Fawi tein ‘kan pawm’’ tiah kut kan thlir lengmang.Pawm lo ding hmuh piak khi mualpho ngai a si , cu mualpho cu riantuantu zong nih an duh ve lo caah an rian kha hehlechet tiah an i zuam ve.Cu bantuk zuamnak a um tikah thangchonak aum ve tawn.Cucaah hi zawn ahcun riankhinhmi he mipi he kan biapi ngai hna.

(d)Evaluation le Biatlang komh:Hihi cu project pakhat kan tuah dih Fx. Civui kan dih,lam hunnak,Sianginn bawdasawng,khua nupa le committee dangdang meeting btk rian phatkhat kan lim poh ah ''kan thadernak zeizawn a dah a si i,kan chanbaunak zeizawn a dah a si,zeizawndah hmailei remh deuh a hau'' timi zohtthannak  kha''evaluation'' ti cu a si ko.Kan thadernak a um ahcun zeitindah kan remh lai,kan chanbaunak a um ahcun zeitin dah kan remh lai timi kan zohtthan lengmang kha thanchonak caah a biapi ngaingai. Cucaah  ‘planning suai’’, cu planning ‘tuanchuahnak’ implementation tuah, cu tuanchuahmi cu ‘chekhlatnak’’ monitoring tuah than, cu chekhlat dih hnuah donghnak zohtthannak ‘evaluation’’ tuah, tiah dot 4 in rian kan kalpi lengmang ahcun kan thangcho deuh hrim ko hna lai.

Emergency meeting le Regular meetting adannak :Tuai tein ka van tenh chih pah ve.Emergency meeting timi cu lakhruak in thil biapi tuk ceih a hauh tuk caah, regular meeting hngah dingin zeitinhmanh asi thiam lo caah, kawhmi asi. Cucaah emergency asi fom cu teh tiin a kai kho vial pohin biachah asi. Quorum rel zong a hau lo.Cucaah  emergency ahcun lakhruak in kan kawhnak a ruangbik agenda te kha biapibik in ceih ahcun a za/attha diam ko.Agenda dangdang tampi luhpi a tha/aherh theng lo. Cun report zong a biapituk ti lo cun pek a hau theng lo, pawm le pawm lo zong a biapi theng lo. Zeicatiah, a kaimi vial in biachahmi asi caah a biapi tuk lo.A cung lei pawl cu quorum tling tein a ummi regular(punghman) meeting ah ningcang tein tuahmi hna ah hman ding khi an si hna.

CAKEIFIM (Deceiving of a Tiger)

CAKEI FIM(Deceiving of a Tiger)

Hitihin Cakei fimnak kongah tuanbia arak um.Cucu hlan lioah mipa nih Cakei arak kah ti asi.Cu arak kahmi cu,ahawi cakei dang pakhat nih akaptu hi nu asi ahcun,lehrulh cham asi lai lo,pa asi bel ahcun thah asi ve lai tiah a chimmi cu Cakei kaptu pa hnakhaw ah a lut,a theih an ti.Cu ruangah hruk ,puan aa aih ve i Cakei sawmtuk cu atuah ti asi.Cu ti i nu bantuk tein aa thuamhter mi cu Cakei dang nih an hmuh tikah kan hawi akap/that tu hi pa asi ttung lo,Nu hen pei asi ko hi tiah an ruah i,cu sakap pa cu lehrulh an cham ti lo an ti.

Khuang a cawi lo mi le bawite a bawi lo mi nih Cakei (Pawpi,Pawlai)fim khawh asi lo.Tuchun ni i Cakeifim an tuah ningcang cu,pa nih nu bantuk in kor(angki)le hniphor aa hruk, a sam aa phiar,a kut in lathlur atlaih pah in cakei lu ah Facang denmi a vut(Changvut)a phulh piak,Cu ti an tuah duh hnawhchannak cu ,a pawngkam in a rak zohtu Cakei dang nih nu asi ti in ra ka ruat hna seh ti khi asi.Cakei hlennak asi.

Cakei afim kho mi cu zatlang nun ah sakap thiam sinak in hawi cungah an cuanglang.Sikonain khua chungah khuang acawi cangmi le bawite abawi cangmi an um lo ahcun,Cakei kahmi a ruak cu ramlak ah chiah ta asi.Khua chungah luhpi asi lo.

Cakei an kah tikah,Cakei a fim piaktu zong anmah hrinkhat pa unau rualchan chungmi asi ve lai.Sangpi chung pa nih akah ahcun,sangpi chung a unau pa nih afim piak lai tinak asi.Sangpi chung a unau rual lakah Cakeifim kho dirhmun ah a ummi nih fim piak ding in hal khawh asi.Asinain Cakei kaptu pa cu Zu le laksawng ah pumttek fangkhat an pek ve lai.

Cakeifim an tuah dih hnucun,Cakeifimtu pa cu beleo le chenglawi tum pah in an zulh dih lai i Cakei lu an phum tawnnak cerh hmun ah Cakei lu cu an phum lai.Inn leng vanpang salu tarnak ah Cakei lu tar/thlai cu vanchiat tonnak asi tiah an ruah.Hakharam thlanglei khua pawl tu ahcun Cakei lu cu phum lo in khua lengah an tar ko hna.

An phunglam ah,Cakei fimnak tuah hlanah ahote inn hmenh ah Cakei lu le aphaw luhpi phung asi lo.Aluhpi ahcun an ngaihthiam bik ah Ar, culocu Vokpi liam nih a kiah hna lai.

Hakharam (districts)leng lei an um lio ah aho mizei nih Pawpi,Pawlai a kahmi a lu asiloah aphaw luhpi khawh asi lo.Khua lengah achiah ta lai.Aluhpi ahcun,Cakei dangnih lehrulh chamnak ah cu hna khua i an Vok tbk aseh/thah hna lai tiah an zumh.

Cakeifimnak an tuah hlan cu vanchiat nih a tlaih rih hna tiah fek ngai in an zumh.Tahchunhnak ah,mi pakhat nih Cakei akahmi a inn ah a chuahpi i cakeifim kho asi ahcun,khuami nih Cakei an fim tonnak bual ah a kalpi colh lai,a thaizingah cakeifimnak tuah kho ding asi ahcun,a inn pongah achiah chung lai i afim khawh lo ahcun afim khawh hlan tiang cu khua lengah achiah lai.Cakei lu le phaw an inn i achiah ah,sahrang nih an theih ziar ko i an thinhunnak cu a satil vok tbk chungah lehrulh an chamnak lai an zumh.

Chinmi cu Cakei akap bal lo zongnih Cakei an fim ah an ning a zak  lo.An chungkhat unau khuang a cawi lo minih Cakei an kahmi anmah nih iphuhrunnak ngei lo tein an fim piak ko hna.Thangtthat sunparnak an i tim.

Royal Khuk Hnin

Pu Cung Bik Ling ttial  mi in lak chinmi asi.