Vuangtu khua thlaknak

VAWNGTU KHUA TLAKNAK KONG

A hmasa bik ah kan ruah chih ding in ka duhmi cu Chinmi cu ca kan ngeih lo ruangah bia in(Tuanphungbang)chim chinmi longte a rak si hna.Chan hnu pi ah cattial a thiam chawmmi Miphun kan si hna caah tuanbia an ttialmi hna adang ngai hna,cun khat lei in mah le huaih deuh in an tialmi zong lawhter an si fon.Cucaah an ttialmi le an chimmi hna hi kanmah pumpah nih sidawh asi maw si lo ti in kan ruah damh a herh pah ve.Atang lei ca ttialtu hna nih an ttialmi a tuai khawhnak in ka van ttial chin ve hna.

Lian Kung ttialmi ahcun Thang Ma Cem le a hawi le nih Leizen an thlak.Leisen ahcun Cirang khuami nih an  doh lengmang hna caah Thang Ma Cen fa, Zung Hrang ,Kaw Lawng nih Hakha ah Albik le Hlei Lian an va lak hna ati.

Albik le Hlei Lian hi khuacarek an phak hin  an van za ve cang ati,cun  Cirang hautheng cu an thei ve hna ati.Khuacarek ah Albik cu nupi zong a ngei fanu pa 2 a ngeih hna a ti.Khuang zong viohnih(2) acuai e ati.Khuacerek ah kum 20 hrawng um dawh an si tiah ati..Viokhat cu ram kan riah lai an ti ati Vawngtu (atu kan umnak lei)tiram tthatnak an hmuh ,Ngavangsa a thawtnak in ttial an duhnak kong khan a ttial ve.

Khuacarek khua hmun cun khua ttial an duhnak lei an i thawh Lingkhawtu chung Cakeilu tarnak hmun ah tlawm pal an um a ti.Mah an umnak cun khua thlak an duhnak hmun cu an va halh ati,mah tin an va halhnak ahcun khua hmun tthing an hmuh ati.A ho khua dah asi hnga tiah an dothlat i Hlawnching pa Mawng Ki khua asi ,Vui nih a tthio hna i Thangzang ah a um, Albik nih a valakter hna Hlawnching pa le Khuacarek in a ra mi cu hmun khat ah an um ati,cutikah khua min sak a hau cang,Khua min zeitin dah kan sak lai tiah an ruah cingling ahkhan Thang Ma Cem te chung nih kanmah hi tikhor huattu kan si,leisen khua a tlatu zong kan si,kan bawi le Hakha ah a puatu zong kan si caah kanmah kan chuahnak khua min te hi sak kan duh ko tiah an nawl hna ,Albik le adang khuami zongnih el hniarnak an hngal hlei lo i saknak nawl cu an pek ko rua hna tiah a ttial.Cu caah Thang Ma Cem khua min Vauti ti cu an sak ati.Hlawnching le Zathang nih Hakha holh an holh ,Thang Ma Cem te nih Zotung holh an holh,Leitak nih an mah holh an holh i an aw cuai kha adang ceu i Babel in sang hrirai nih cun a tlak ve ko hna,cucaah an aw cuai kha a hman ti lo i Vuati timi cu a hnu ah  Vuangtu  tiin auh asi cang tiah a ttial.

Hmanung bik i Vuangtu ramuk bawi asi mi kan pu Ral Kung nih cun Vuangtu min an bunhnak kong cu hitihin asi ati.Mah Vuangtu khua an tlaknak hmun ahhin Vomthing a tampi a rak kho cucaah Vuangtu kan ti ti in a ttial chih ve(A cerhchanh a sua ngai).Lian Kung tu nihcun Vauti min an sak tthan hi ka zum deuh ati.

Za Bawi ttial ning cun AD 1720 hrawngah Matu peng Zotung ramchung i a ummi Vauti khuami pa Thang Ma Cem cu mi a thah i lai a nawn caah Vauti khua ah um ngam loin Khuapi khua ah a rak zam.Khuapi khua ah sau um lo in Leitak ah a pem,Leitak tikhor Siapanglai tikhur ah lai a nawngmi cu an kut an i tawl ahcun an sual a thiang ti asi caah Thang Ma Cem zong cu a thli tein a kut a ttawl ve,Leitakmi nih an hngalh i Siapi an lianter,Cucaah Vauti ah hawi a va sawm hna i Leitak a hawi pa Thla Lian he Inn 20 in Leisen an thlak tiah a ttial.Tluang Kar le Zung Hrang nih Albik le Hlei Lian cu a puak hna ati. Albik le Hlei Lian Laisen an phak ahhin Inn 30 asi ati.Leisen ahcun Albik le Hlei Lian an van cuzat cun Hautheng cu umthiam lo in an tuah ve cang hna(an tei hna).Cun Leisen khuami le Cirang khuami cu an i rem cang ati.

Hautheng he cun an i rem cang nain Thangaw ral nih ngahring dawimi Leisen khuami ngaknu pahnih an thah hna,cucaah Thangaw ral ttih ah a tu Zabung fiang tang khawceriat ah an i ttial a ti.Albik hi khawcariat an um lio ahhin kum 40 hrawng si dawh asi, a nupi pa 2nk zong,hi khua ah tthit dawh asi ati.Za Bawi le anau le zong chuak cang hna sehlaw a dawh a ti fon.Khawciariat an ti mi bawi innhmun pong ah ruahphur zong tu tiang a um ko ati ,cu bawi innhmun an ti mi cu a kau ngai i innhmun chung ahcun Lungsum (Lungsungkho) a um,cawi khawh ttial khawh asi lo caah tutiang a um ko tiah a ti.

Viokhat cu Albik le a hawi cu ramriah an i thawh Vuangtu lei a tthatnak kha asi ko cang caah ka ttial ti lai lo,Vuangtu i ttial nak ding caah Khawciarek acung lei Vavuu lutahnak an ti mi Rahu le Hlinghrawng tu chungah an i ttial ati.Cuka hmun pong ahcun lungdap a tlar in a um i ,cu lungdap ahcun a kuarmi tete an um, cu a kuarmi tete i ti a dilmi kha Vavu nih an din tik ah an lu a tap ton caah Vavu lutahnak an ti cu asi(theih hlei ah).Cuhmuncun khua thlaknak cu an kawl i khua tthing an hmuh,mi an rak um bal cang caah a ho dah asi hnga tiah an dothlet,a hnu Thangzang ah a ummi Ceu Pum nih keimah ram a si tiah a theihter hna a ti.Khua hmun tthing cu Ceu Pum a pa Thang Ki nih tlakmi (Ca Oi )khua timi hmun asi.Thang Ki cu a phun Siallim Hlawnching asi.Laaw ah Thang Ki nel ti mi a um,cun Vaungtu khua pong ah Thang Ki lung timi a um.Hi Caawi khua cu Sai/Vui nih a chim hna caah an um ngam ti lo i Ma e pi lungpang tang ah an ttial a ti.Cuka hmun ahcun caansau um lo in Thangzang ah ra.Caoi khua i Ceu Pum he a rak um vemi a phun Thangtu/phuthin pa hrinsor hna cu Sayaci Adam Ral Hup Thang te hi an si tiah attial(Saya Kio Tum Thang tiah attialmi cu Ral Hup Thang tiah ka ttial tthan).

Theihhlei caah Caoi an um lio ahhin nikhat cu Ceu Pum a salpa nih Sia a khal lio ah Khuachia pawl Darvangkhai tili chak ah an laam lio a hmuh i rianrang in Ceu Pum cu a va chimh,Ceu Pum le a salpa nih khuachia an laam saling ah vutcam fun in an cheh hna,meital in an kah hna ti asi,Khuachia cu an zam i Darchawn an zam tak an ti,cucu Ceu Pum nih a lak i zan mui hnu ah an hal ton an ti khuachia nih kan pe an ti,Ceu Pum nih pe hlah pe hlah a ti ton hna an ti.A hnu ah Bahrumthu a thuh i chiarchuah ah a chiah an  ti,cucaah khuachia nih an la duh ti lo,na tthatni ah rak tum hlah,na chiat ni longah rak tum an ti tiah an ti.

Albik le khuami cu khua ttialkam fawi deuh seh tiah Rahu tupi chung Phiarasai khua(Senteh khua) timi ah an van tawlh deuh,Albik le Hlei Lian nih Ceu Pum cu hmun khat umtti ding in a van sawm i alung atling ve caah Vuangtu khua cu an tlak ati.Vuangtu khua hi Vauti pa Thang Ma Cem chimmi nak in a pa Ral Kung chimmi i ka zumh deuh ati,Thang Ma Cem nih hin Leisen an tlak zongah akhua min a sak lo,Khuacarek zongah asak lo,cucaah a tu Vuangtu khua hmun hi Vuangtu holh in Vawngthing tampi Tu bantuk in a um caah Vawngtu kan ti timi hi a hman deuh lai ati i pompi mi cu asi ve.

Ngun To ttial ning:Vuangturam chung i khua arak thla hmasa bik hna cu Mar phun an rak si,Cu hna phun an rak umnak cu Leisen le Ciring asi,Mara phun Tlungsai hrin an si i cuhnacu an ttio i Mar ram ah an kal dih.Ciring i arak ummi hi Hautheng hrin an si ati.Mar ram ah an kal ve nain a hnu bik a kal mi an si.Acheu cu Lungcuaipi le Lungcuaite ah atu tiang an tang rih tiah a ttial.

Leisen khua an tio hnu ah Vuangtuchung,Phuting le Sathing nih Leisen khua cu an rak tlak tthan a ti,Leisen ummi hna cu Cirang Hautheng nih an hremnak le an tuahto mi khan an van peh i  ,Cucaah Leitak Lianhlawng(Hlawnceu)pa khua kan sakpi ko tiah an va lak, Lianhlawng pa nih a kham kho hna hlei lo,Hakha ah Vaingem chung an va lak tthan hna,Vaingem chung le Lianthlawng nih an kham kho hlei hna lo caah,Hakha Thang Ding hrin Albik le Hlei Lian an va lak hna ati(kum 12 le kum 10 hrawng an si ati).Albik le Hlei Lian an cuzat hlan cu an hrem hna i an tuahto tho ko hna ati,an van cutzat in Hautheng nih an tuah bantuk khan an tuah ve cang hna tiah attial(tawi fiang in ka lak).

Hautheng an ttio hnu ah Al Bik le Hlei Lian nih Khuacariat ah an ttialpi hna ati.Khuacariat in Ram an kalnak kong khan apeh ve,cu Khuacariat cun Senteizur ah an i ttial,cukacun kum 3 an um hnu ah Vuangtu khua cu an tlak.Vuangtu khua an tlaknak hmun cu,Hlawnching pa Lian Ci khua a rak tlaknak hmun asi caah kumkhat fai an um hnu ah Lian Ci nihcun ka khuahmun asi nain Sai nih a ka tthio caah ka ttio tak tiah Hriankhan khua in bia arak cah hna tiah a ttial.Hlawnching chung an rak umnak cu bungratlai pong ah asi.Hlawnching pa bia an theih hnu cun Albik nih a va lak ter hna i hmun khat ah khua an sa tiah a ti.Hlawnching pa le Albik ram an i hamnak khan Ram uk bawi dih tiang apeh in a ttial.Khua min saknak kong tu cu a telh lo.

Chawn Kio ttial ning Matu peng pa Vuati khuami Thang Ma Cem cu ram ka kawl lai tiah a ra i Leitak Thangngen phun sinah arak phan,Leitak bawi nih cun hi ka hin um ve ko tiah asawm i Leitak khua ah sau nawn khua asa,Thang Ma Cem cu mi sin in um lan cu a lung a tling lo caah Hlawnceu chung Ngun Vung le Mang Hlauan a sawm hna i Leisen khua an tlak ,Cirang Huatheng hnanawhnak in Halkha ah Sangpi bawi Thang Ding fapa  Al Bik le Hlei Lian an lak hna ati.

Leisen khua hi hmun hma atthat lo caah Khuacariat an i ttial tiah attial,Atu Vuangturam hrawng khi

Hlawnching pa Thang Ki nih khua arak tlak cangmi asi,nain Hautheng ral le Vuihrang nih a rak tthio hna caah an tio tak i Thangzang khua ah an rak zam,Khuacariat khua ah Al Bik le Hlei Lian cu an hung tlangval i Ram a vaihnak ah atu Vuangtu ram hrawng cu an hmuh i ram ttha asi caah an i ttial an tlak tiah a ttial.

Cutikah Hlawnching  pa Thang Ki nihcun zeicahdah ka ram nan tlak tiah hna a hnawh hna.Asinain amah Thang Ki cu an auh i Vuangtu khua ah hmunkhat ah khuasati ko hna usih tiah an sawm hna i cuticun Vuangtu ahcun hmunkhat ah khua an sa ti i bawi an ttuan tti hna tiah a ttial.Thang Ki nih Ceu Pum a hrin,Ceu Pum Nih Mawng Ki a hrin tiah attial,Al Bik nih Za Bawi, Khuk Hnin, Hniar Kham , Ui Mawng a hrin a ti i Vuangtu min kong cu a ttial lo.

A cung lei ttialmi hna hi Vuangtu min sak kong a tel theng lo nain kan nau le theih dingah ka van ttialmi asi.

Pu Chawn Kio ttialmi hi Chinmi kong Hakha holh in ttialmi cauk ahcun a tling bik asi lai,mino nih i cawk ceu u law kan duhpi ngai hna.

Royal Khuk Hnin

Vuangtu khua an tlakning cu AD 1720 hrawng ah Thang Ma cem le a hawi Inn 20 hrawng nih Laisen ah an um hmasa hna.Laisen an um lio ah Cirang(Hythai)khuami nih um thiam lo in an tuah cucaah Hakha Thang Ding fapa hna Al Bik le Hlei Lian an puak hna i Inn 30 hrawng in khua an ser.Al Bik le Hlei Lian an van cuzat hnu in Cirang khuami cu an tei tthan cang,cun remh deih nak zong an tuah kho.Laisen cun khuacariat ah an tial tthan,khuacariat cun Vavu lutahnak ah an ttial tthan,Cu hmun cun Ram veih pah in Al Bik le a hawi hna nih cun khua hmun dang cu an kawl pah ton ti asi.Cu ram veih pah cun Vuangtu khua hmun hi an hmuh i ttial ding ah an hna tlak caah khua  ttialkam fawi deuh seh tiah Sentir(Phiarasai) ah an tawlh deuh ,Cu hmun cun khua thlaknak cu an kawl i khua tthing an hmuh,mi an rak um bal cang caah a ho dah asi hnga tiah an dothlet, Thangzang ah a ummi Ceu Pum nih keimah ram a si tiah a theihter hna a ti.Khua hmun tthing cu Ceu Pum a pa Thang Ki nih tlakmi (Ca Oi )khua timi hmun asi.Thang Ki cu a phun Siallim Hlawnching asi.Laaw ah Thang Ki nel ti mi a um,cun Vaungtu khua pong ah Thang Ki lung timi a um.Hi Ca-awi khua cu Sai/Vui nih a chim hna caah an um ngam ti lo i Ma e pi lungpang tang ah an ttial a ti.Cuka hmun ahcun caansau um lo in Thangzang ah an kal ti asi.

Albik le Hlei Lian nih Ceu Pum cu hmun khat umtti ding in a van sawm i alung atling ve caah Vuangtu khua ahcun an um tti hna,Vuangtu khua Al Bik hruaimi le Ceu Pum hruaimi hna Vuangtu ah an um tti ,an tlak tthan hi AD 1800 hrawng asi lai ti an zumh ceu.Cucaah Vuangtu khua cu kum 1720 hlan ah thlak cangmi khua asi ti khawh asi , a ruang cu Laisen khua i a ummi hna hlan ah Hlawnching phu nih Vuangtu khua ah a rak thlak cang ti nak asi.

Vaungtu ram uk bawi hi anmah le chan lio ahcun a rak lian ve ko rua , (The Wonthu chief s house , which is accounted the finest in Chin hills is planked with enrmous and foul tless boards , the largest measuring 5ft and 4 inches in breadth and is of great length   Tuck & Carey Chin Hill Vol. 1 Page 177) ah hmuh khawh asi.