KHUANG CAWI(Lifting of decorative Bambo Litter)

Chinmi nih sunparnak an tuahmi vialte lakah Khuang a cawi khomi cu upat an co hlei khun.Ahmasa bik ah Siakikong an thah lai.Cucu Siapi chunh ti asi.Cu in sakhuathum that nih a hun zulh i,sa phun thum,Siatum,Vok,Arhli rang thah asi.

Siapichunh caah Siatum kikong an thahmi sa cu an kawhmi hna nih ei asi i,a cheu cu khuachung ah hmaizah upat deuhmi hleh an si.Vok le Ar an thahmi cu midang hleh an si lo,khuang cawi pa Inn ah ei asi.Hi can ahhin arualchan vialte tling tein um aherh tiah ruah asi , cuti in leiba ,bia tuaitam a ummi ifianghnak can asi.a lungtling lo mi an um ahcun lungtling lak in iremh ta phung asi.Cun Sa an thah chung karlak cu,khuang acawi dingmi nih ruak suannak Inn le ruah humnak,nupi tthitnak hmun ah akal lai lo.Khuangcawipa nih khuangcawi hram athawk in khuangcawi ni tiang cu,mah kum i avuimi fang/facang a ei lai lo,a nikum ta long a ei lai.

Thlathum chungah khuangcawi cu domh asi.A nikhatnak ni ah Vok an thah i,athaizan ah zanchunhnak ah Siala thah asi.Anithumnak ah zu an dah sareu(Sareo)caah Vok an thah.Cu ni a thaizing ahcun thlacam tiphulnak caah Natum le Sia,a zanlei ah Khuangtum caah Vok thah asi i,Sadang zong thah chih an si.Sadang an thahmi ah atlawm bik ah Sa 5 a tam bik ah Sa 10 tiang thah ding a si.Aninganak ni cu Sacan le saphawt rian an fialmi hna nih INN tang lo in Sa an thahmi a sa cu khuami an zamh cio dih hna.Cucu tlangzam ti asi.

A niruk ni ah khuangcawipa i a nupi tta nih khuang an cawi nak hnga ding hmunhma aremh piak hna lai.Rua in a tungruang sermi khuang aser piak hna lai i cu khuang cun nu cu voi kua tiang an cawi lai.Athaizing a ni sarihnak cu khuangcawi ni Nipi ti asi.Khuangcawipa nih khuang acawipi mi anupi cu a ngeihmi hlawn thilthum tling he thuam lai i,a tta nih a ti khawh ahcun a sam a phiar piak lai.A ttamh a serh dih hnu ah khuang cung ah a kai lai i mah khuang cun ,khuangcawi a zawhmi hna nih khuang cung i a tthumi anupi cu an cawi pah in cun vio 9 tiang thui pah hliahmah bu tein cung leiah an hlerh lai.

Khuang cung cawi pah in cun tangka le thil dang an ngeihmi cu mi lakah a vorh hna lai.A vorhmi thil cu ngakchia rual nih char icuh asi.A vapa nih khuangcawinak caah apekmi thil dang man ngei deuh(Dar umpu tbk)tu cu a nupi nau nih ilak asi.Cu khuacawi thaizing cu mar le thor lam an lam lai.Lam ah an sawmmi hna Lushais asiloah Thor unau nih an lam piak hna lai.A kiptuh thai nolh cu rem ni ti asi i,lam an sawmmi hna caah sa thah piak asi.Cu nih a hun zulh tthanmi cu bawikil ti asi i,bawite bawi bantuk in sia le Vok le arhli thah asi ve nain ,ni 50 chung karlak ah thahdah asi.

Khuang vui hnih an cawi hnu ah lawngtuk tuah asi.Hi lawngtuknak an tuah ahcun lawng cu a tuahtu pa a rualchan cingla le mi dang nih ramlak ah lak piak asi.A tuahtu pa nih ukmi khua angeih hna ahcun ,cu khua a ukmi hna nih alawng caah aherhmi thing thluan put piak asi.

Ramlak ah thing thluan a put piaktu cu amah khuami an asi ahcun,Sia pakhat apek hna lai i,adang tein Sia sia khat le Vok sumhnga in rawl adangh hna lai.Fang zong apek ceo hna lai.Khuangcawitu pa nih an dihlak in a pek khawh hna hlan chung cu,khuami mizei aho nih apikpak in an eila lai lo.Lawng cu khuang a cawimi nih hmelchunhnak ah an Inn hmai i tual tungchon in bunhmi thingphel thluan an ttialttamhmi asi.

Royal Khuk Hnin

Mr.H.E.Fisher,Assistant Superintendent tialmi handbook(Cung Bik Ling nih alehmi).

                                                                                     

NUPITHIT KONG(Marriage)

NUPITHIT ( Marriage)

Chinmi nih nupi kan tthit ning hi phung ttha ngai a rak si . Tlangval le nungak nih an mah pahnih i duhnak le hnatlaknak an ngeih hnu ah thlangval pa nih apa le a nu a chim hna i an hnathlakpi ahcun phung ning tein lamkaltu thlah in kaphnih hnatlaknak in khuakhan lairel asi. Hizawn ah nulepa nih hnathlakpi lo zong cu um asi ve lengmang cucu vawlei mi phung asi ko. Hlan ahcun bawi le mizaran in um asi tik ah ,tlangval hna zong nih bawi fanu tthit cu an duh deuh bantuk in nu zong nih bawi fapa le vat cu an duh deuh ve hna. Bawi ati mi hna tu nihcun anmah bantuk in dirhmun a ngeimi deuh hi tthit khawh an i zuam ve.

Chinmi pupa hna cu nupi tampi an tthi mi an rak si hna.Cucaah ram uk bawi an si ah mi zaran asi ah

rocotu dingah nupi tak ,nupi chun le nupi tlai ti in an nupi le cu ti an si. Mizapi zaran i an nupi tak hna i fapa hna cu nulepa ngeihmi thilri le chawva rocotu deuh an si i bawi a ti mi an nupi tak I fapa hna tu bawi sinak ro tiang an co ko . Abanabia  bawi a ti mi hna an nupi tak le hna cu chunthah le sunpar ni caan ah an va le sin ah an i tel kho ve,nupi chun tu hna cu cubantuk in tel khawhnak nawl an ngei lo.Nupi tak ah an chiah mi hna cu anmah he phun sinak acan tu,a tluk tu ti in an ruahmi hna long an si kho ve.Nupi chun cu nupi tak bantuk in chunthak le sunpar ni caan ah an va le he an tthudir kho hna lo.Nupi tlai cu nupi tak a thih hnu asiloah an imak hnu ah tthit tthan mi asi. Nupi tak nih a ngeihmi sinak dirhmun a ngei ve.

Lamkaltu:Cutiin pa nih nupi tthit a duh tikah nupi hal ah a rualchan unau pa pahnih lamkaltu hna nih a thimmi hna nih nungaknu i a nu le pa asiloah a ro cotu sin ah  an va kal i an duhnak cu a chim hna. An duh hna lo cun an kherh cawlh ve ko , asilocun an chungkhar he an i ceih ta ve a hnu ah bia an leh tthan hna , an duh lo mi hna zong man tampi an huah hna i an fanu le cu pek an si ve ko( duh lo man hauh in man tu tampi an hauh ve hna).An hna a tlak ahcun(bia ttha in an leh hna)itthitum lainak kong ah ceihkhan tthan ding in a ni an khiah lai. Cu ni ahcun ngaknu i a pa asiloah a ro cotu nih rawldum tinak ah sa( vok tbk)a thah lai,i an chungkhar kap hnih in man an imanh/pek hnga mi kongkau an relkhang lai.Vok tiang a that kho lo nihcun chang in an tuah ve.Cu man kong an iceihkhan khawh dih hnu ah nu lei chungkhar nih arhli sen le a hlei in zupu a thawmi an chuah lai.

Arat:Nu lei chungkhar in Aratpa nih pa lei chungkhar(lamkaltu hna) pawng ah cun tthut bu in arhli sen cu a kut in a tlaih lai I, man an manh hnga ding mi vialte cu hrelh lotein a chim lai.A chimmi apalh sual asi ahcun ,pa lei chungkhar nih abia an remh piak pah , an al pah hna hnu ah hnathlaknak chim buin an bia an donghter lai i Arhli sen cu a thah lai. Cucu Arat ti cu asi. Bia khiahnak an ngeih hnu ah chungkhar pakhatkhat nih an let ah ahcun let man peh asi ve.Cu let man zong cu man kong an ceih lio ah relchih asi ve.Thitum lainak kong an ceihkhan lio ah man cotu hnga vialte zongnih zu(zupu)an dah/chuah cio lai i ithitumnak ani le can an khiah lai.

Thitum ni ah pa lei nih an thah mi vok cu nu lei a tale an hrin khat(phunkhat)long nih ei asi,cucu arsa einak/arsa eiti ti cu an si . Phun tlawm deuh hna cu arsa eiti dingin a kawmh/akawp mi zong an um hna cu zong cu arsa eiti ti an si ko. Cu arsa eiti pawl an ei ding chumkhing tu cu saluchumh an ti i saluchumnak man ah pa lei nih Rs.5 in Rs.20 asiloah cu he a man a khing in pumtek a pek chih hna lai . Nu lei a chuahpi tta (innpi cotu)nih amah theng i lak lo in a rualchan cingla (inn dang a unau)a hoih khawh hna.Cu saluchumnak man cotu pa nihcun hau caah Vok a thah hna ahcun pa lei nih lehnak ah vok a thah tthan ve lai.Cu ni ah an farnu sunlawinakpinak ah vok an thah piak ahcun avapa nih cu a chuangkhingtu pawl hna cu hniphur zun khat cio(Rs.1 in Rs.2 man)apek hna lai cucu rawlchuang hni an ti.Nupi tthi pa in ah chumcia bulesa an putu hna ca zong ah Rs.1 in Rs.2 cio pek an si ,cucu sahrawmphor ti asi.

Thitmi nu a van thlahtu a tta I a hawi le zong Rs.1 in Rs.2 asiloah cu  man he a khing mi thil pakhat khat pek an si ve .cucu kuai pa man an ti, cu he a khing in a van thlahtu nu pawl zong  kuainu man pek an si ve. Tthitmi nu a maw nu(mawpi)caahcun maw man Rs.2 in Rs.5 tiang pek asi.cuc mawpi man an ti.Nupitthi pa inn lei vangeinu(Monu) thlah ah a zul tu nu vialte le ngakchia rual ca zong ah arfa pakhat cio asiloah Annas 2 in Annas 4(Annas/pia)cio pek an si ve , cucu artlaizul  ti asi.

ZATHANG PHUN KONG

ZATHANG PHUN THAWHKEHNAK KONG

Tuck & Carey cauk chung i a ttialmi ning cun Hluan Sang nih fapa pathum a ngeih hna i ,Sai Khar ,Ngun Tua le Bom Lon an si ati.Sai Khar nih a hrinmi hna cu Kok Hnin ,Ktasan le Lwa Mun an si i Ngun Tua min cu Lyen Dun a ti in a ttial,Bom Lon chung in Khenglawt hrin min a ttial hna(Chin hill vol.1)

Ngun To(Zipeng) ttialning cu Hluan Sang fale hna ,Sai Khar ,Ngun Tual le Khenglawt an si a ti i,Khenglawt chung in Bom Lung a ti.Ngun Tual fa ah Lian Dun a ti,Sai Khar fa hna cu Thang Hlei le Za Thang an asi ti.Thang Hlei fa ah Vai Ngam ,Za Thang fa hna cu Za Biak ,Hrang Lung,Tin Thluk le Mang Lian tiah  a ttial hna.Za Biak fa le ah Sai Khar ,Dar Khuah ,Za Pial tiah a ti i Za Biak fa le hin Sangpi ,sangte le Darkhuah chung ti in an i tthen hna ati(Laimi Phun thawhkehnak le khuatlaknak).

Pastor Mang Kio ttial ning cun Hluan Sang nih Tin Thluk a hrin,Tin Thluk nih Za Thang le Mang Lian a hrin hna,Za Thang nih Za Pial a ti i, Za Pial fa hna cu Sai Khar le Thla Sang ati ,hi hin sangpi le sangte an i tthen a ti ve.

Pastor Van Hre ttial ning cun Hluan Sang nih Za Thang a hrin ,Za Thang fa hna cu Za Biak,Dar Khuah ,Ngun Tual ,Vai Ngam le Hrang Lung an si tiah a ttial.Za Biak fa Tin Thluk ,Tin Thluk nih Sai Khar le Za Pial a hrin hna i ,hi hna hin sangpi le sangte an i tthen a ti ve.Sai Khar fa ah Khuk Hnin Za Pial ah ah Thla Sang tiah a ttial ve.(HBA kum 100, asi ko rua, Ka pu Peng Uk nih a hlan caah a chingchiah ti lo).

Pu Lian Kung ttialning cun Hluan Sang nih Thang Hlur,Za Thang le Bawm Lung a hrin hna ati.Za Thang nih Za Biak le Mang Lian a hrin i,Mang Lian cu fa a ngei hlan ah khua nih a cuai ,a thinak hmanh an thei lo ati.Za Biak nih Tin Thluk a hrin i Tin Thluk nih Sai Khar le Ngun Tual a hrin hna tiah a ttial.Sai Khar fa le Khuk Hnin ,Thla Sang le Luai Hmung hin Sangpi ,sangte le Darkhuak an i tthen tiah a ttial(Leisen Zathang).

Vum Som  ttialmi Zo history ah cun Hluah Sang nih Tin Thluk ahrin,Tin Thluk nih Za Pial ahrin ,Za Pial nih Za Thang a hrin,Za Thang nih Za Biak ,Dar Khuah ,Ngun Tual ,Vai Ngam le Hrang Lung a hrin hna tiah a ttial,cun Za Biak nih Sangpi le Sangte a hrin hna i Sangpi nih Sai Kha ,Sai Kha nih Khuk Hnin ,Khuk Hnin nih  Thang Ding fa hna Za Hmung ,Lian Kual ,Lian Mang ,That Cin ,Hlei Lian le Al Bik a hrin hna ti in attial .Sangte fa le attialmi cu ka ttial ti lai lo(Zo tuanbia).

Pu Za Bawi ttialmi chung ah Pu Do Heng(Dr.Cung Lian Hup pa )chin ning cun Thio Hlei le Hluan Sang an pa hi Za Pial asi,Za Pial nih Phailenzawl a thlakpi hna ati.Thio Hlei nih Hluan Sang cu a thah i a pa Ro cu Thio Hlei nih a co ati.Thio Hlei cu Hluan Sang fa le an van cutzat in Hakha ah a um hngam ti lo i Phaipha ah apem a ti.Phaipha a um zong a zia a tthat lo caah khuapi tein Parathlei lio ah Phaipha khuami nih Tilio kan i zuam hna lai nanmah cu Bawi phun nan si caah i lio hmasa u an ti hna i tiva ral an chuak an rak kir ah lung in an chep hna caah an ti dih ati.Thio Hlei nupi Sakta nu Sawmhal phunnu hi fa pawi lio asi i ava te chung an thah dih hna caah Sakta ah a kir ati,Fa cu a ngeih i Thio Hlei tiah min asak tthan ,Thio Hlei nih fapa pa 5 a hrin tthan hna i Tlangrua an pem ,Thlangrua pakhat cu a um thai,Pa 3 cu Thau ah an pem,Pakhat cu Vanzang ah a um ati ,Van Zang mi cu Pastor Hme Iap ti khi an si ati,Thau a ummi cu kan nih hi kan si tiah ati ti in a ttial ve(Al Bik le Hlei Lian hrinzor).

Pu Chawn Kio ttialmi hi midang ttialmi fonh dih in sidawh bik in attial mi hna si sehlaw a dawh..Hluan Sang le Thio Hlei an pa le hi cu an chim sasawhmi hna asi ko ati rinh awk le hngakchanh awk ttha an um lo a ti.Hluan Sang fapa Za Thang in Za Biak le nau in a ttial ve hna(Laimi Phun thawhkehnak le Tuanbia).

Acung lei ta zohchih in sidawh bik in ka van ttial tthan hna lai.Hluan Sang nih Thang Hlur ,Za Thang le Bom Lung a hrin hna.Bom Lung hin Khenglawt an chuak dawh asi,Za Thang nih Za Biak ,Dar Khuah,Ngun Tual,Hrang Lung Vai Ngam le Mang Lian a hrin hna sehlaw adawh.Za Thang fa le hna lak ah Za Biak tu nihhin apa min hi a phun min ah i lak dawh asi,adang hi anmah le min ceo in phun min i auh/isak dawh an si.Mang Lian bel hi Khua nih a cuai an ti.Za Thang hi khuavang a ngei i Mang Lian Sia khalnak Nawinel i Sia ek cun Thinghli kung hnih(2) a kho lai tiah a ti cu Thinghli cu Za Thang nih an dodangh ton ti asi,midang nih cun an biak bal lo nain Zathang bawi an si hnu ah midang zong nih an biakpi ve hna an ti.

Za Biak nih Tin Thluk ahrin,Tin Thluk nih Sai Kha le Za Pial a hrin hna,Sai Kha le Za Pial hin Sangpi,sangte i tthen dawh bik asi.Sai Kha(Sangpi) nih Khuk Hnin hrin sehlaw adawh.Khuk Hnin nih, Thang Ding nih, Za Hmung,That Cin,Lian Kual,Lian Mawng,Al Bik le Hlei Lian a hrin hna sehlaw ka dawh ter.

Note:Thang Ding apa Khuk Hnin hin cun afiang ngai cang an ttialmi zong a lo dih ko,Hluan Sang in Khuk Hnin tiang hi le Hluan Sang in a cung lei hi afiang lo ngaimi cu asi.

Royal Khuk Hnin

Khuang Cawi ( Lifting of decorative Bamboo Litter)

KHUANG CAWI(Lifting of decorative Bambo Litter)

Chinmi nih sunparnak an tuahmi vialte lakah Khuang a cawi khomi cu upat an co hlei khun,Khuang an cawi ningcang cu bawite an bawi i tiphul thlacamnak an tuahning he aa khat.Ahmasa bik ah Siakikong an thah lai.Cucu Siapichunh ti asi.Cu in sakhuathum that nih a hun zulh i,sa phun thum,Siatum,Vok,Arhli rang thah asi.

Siapichunh caah Siatum kikong an thahmi sa cu an kawhmi hna nih ei asi i,a cheu cu khuachung ah hmaizah upat deuhmi hleh an si.Vok le Ar an thahmi cu midang hleh an si lo,khuang cawi pa Inn ah ei asi.Hi Sa an thah chung karlak cu,khuang acawi dingmi nih ruak suannak Inn le ruah humnak,nupi tthitnak hmun ah akal lai lo.Khuangcawipa nih khuangcawi hram athawk in khuangcawi ni tiang cu,mah kum i avuimi fang/facang a ei lai lo,a nikum ta long a ei lai.

Thlathum chungah khuangcawi cu domh asi.A nikhatnak ni ah Vok an thah i,athaizan ah zanchunhnak ah Siala thah asi.Anithumnak ah zu an dah sareu(Sareo)caah Vok an thah.Cu ni a thaizing ahcun thlacam tiphulnak caah Natum le Sia,a zanlei ah Khuangtum caah Vok thah asi i,Sadang zong thah chih an si.Sadang an thahmi ah atlawm bik atlawm bik ah Sa 5 a tam bik ah Sa 10 tiang thah ding a si.Aninganak ni cu Sacan le saphawt rian an fialmi hna nih INN tang lo in Sa an thahmi a sa cu khuami an zamh cio dih hna.Cucu tlangzam ti asi.

A niruk ni ah khuangcawipa i a nupi tta nih khuang an cawi nak hnga ding hmunhma aremh piak hna lai.Rua in a tungruang sermi khuang aser piak hna lai i cu khuang cun nu cu voi kua tiang sn cawi lai.Athaizing a ni sarihnak cu khuangcawi ni asi(Nipi)ni asi.Khuangcawipa nih khuang acawipi mi anupi cu a ngeihmi hlawn thilthum tling he thuam lai i,a tta nih a ti khawh ahcun a sam a phiar piak lai.A ttamh asi herh adik adih hnu i khuang cungah akai lai i mah khuang cun ,khuangcawi azahmi hna nih khuangchung i a tthumi anupi cu an cawi pah in cun vio 9 tiang thui pah thliahmah bu tein cung leiah an hlerh lai.

Khuang cung cawi pah in cun tangka le thil dang an ngeihmi cu mi lakah a vorh hna lai.A vorhmi thil cu ngakchia rual nih char icuh asi.A vapa nih khuangcawinak caah apekmi thil dang man ngei deuh(Dar umpu tbk)tu cu a nupi nau nih ilak asi.Cu khuacawi thaizing cu mar le thor lam an lam lai.Lam ah an sawmmi hna Lushais asiloah Thor unau nih an lam piak hna lai.A kiptuh thai nolh cu rem ni ti asi i,lam an sawmmi hna caah sa thah piak asi.Cu nih a hun zulh tthanmi cu bawikil ti asi i,bawite bawi bantuk in sia le Vok le arhli thah asi ve naan ,ni 50 chung karlak ah thahdah asi.

Khuang vui hnih an cawi hnu ah lawngtuk tuah asi.Hi lawngtuknak an tuah ahcun lawng cu a tuahtu pa a rualchan cingla le mi dang nih ramlak ah lak piak asi.A tuahtu pa nih ukmi khua angeih hna ahcun ,cu khua a ukmi hna nih alawng caah aherhmi thing thluan put piak asi.

Ramlak ah thing thluan a put piaktu cu amah khuami an asi ahcun,Sia pakhat apek hna lai i,adang tein Sia sia kaht le Vok sumhnga in rawl adangh hna lai.Fang zong apek ceo hna lai.Khuangcawitu pa nih an dihlak in a pek khawh hna hlan chung cu,khuami mizei aho nih apikpak in an eila lai lo.Lawng cu khuang a cawimi nih hmelchunhnak ah an Inn hmai i tual tungchon in bunhmi thingphel thluan an ttialttamhmi asi.

Royal Khuk Hnin

Mr.H.E.Fisher,Assistant Superintendent tialmi handbook(Cung Bik Ling nih alehmi).

                                                                                     

Rian tuan ning / PIME (khuate lei caah )

Vawlei mifimthiam pawlnih rian teinak caah an chim ttialmi tlaihtleng zohchih in kanmah he atlak ning hawih in ka tialmi asi.Ka siaherhmi te ka van thenh chih pah lai,OC/OB longnih biakhiak/biachah ko mi a um,bia a khiah lai,achah lai i EC sin le mipi sinah atheih long atheihter ko lai,hnatlaknak lak tthan aherh ti lo,cubantuk thiam in EC longin biakhiah ko mi a um ve,mipi  ruahnak lak tthan aherh ti lo.Atheih long an theihter ko hna lai.Cuhnacu Phunghram le Bylaw nih ri a khiah piakmi chungah an si ve lai.Abanabia ah mibu pakhat phunghram or Bylaw nih phaisa thong 10(10000)cung lei poh cu mipi hnatlaknak long in hman khawh asi lai ti asi hnga,9999 in atang lei poh cu OC le EC biakhiahnak in aherh an ti nak ah an hman khawh ti nak asi ve,cucaah mizapi kha an hmannak a konglam long an theihter ko hnga.Cu ve bantuk in 10000 cung lei cu Mizapi hnatlaknak a lak ve lai,mizapi nih a herh ko hmanphu asi an ti le ti lo nih bia akhiah ve ko lai.

Cucaah phunghram le Bylaw ngeih aherh tonnak cu asi.Cun mibu pakhatkhat cawlcang nak ah negative tuk rumro in a zohmi a hmuhmi an umnak ahcun cu ibu cu akal acak bal lai lo,atluang bal lai lo.Mipi nih bochan pahmi,achimrel khomi an si lebang ahcun tthencheu nak tiang hmenh phak asi ton.

Rian tawlrelning dot 4:Ningcang tein a kalmi rianttuanbu nih rian tawlrelning a tlangpi in dot 4 an ngei. Hihi a tlamtlinh lo ahcun an rian athei(awngmin )kho tawn lo. Cu hna cu ''planning, implementation,monitoring le evaluation''an si. Tawinak cun ‘PIME’ an ti.

(a)Planning:Hihi cu ''simanking” kha a si i, Laiholh cun hmaithlakmi rian or project'' kan ti ve ko.Banabia ah khua chung lampi le Innhmun sersiamding ,Sianginn he apehtlaimi Bawdasawng, sayate umnak inn,Zunput hna.tbk,Thingram zohkhennak,Lopil zamh le Lo pekning, lamlesul remh le zohkhenhding,Mini hydro tharchuakding,Dinti ,a hmummi Lo tuahning,Nel/lei,Siizung,Motorkaa station tbk in rianttuan hnga ding hmaithlakmi/timtuahmi hna khi asi ko.Khuaram tthanchonak caah hihi,cucu,khakha kan tuah lai tiah timhmi hna an si.Cucaah hruaitu hna nih chunmang tthattha manh thiam abiapi tuk.Hruaitu ttha,rianttuantu thiam ti mi hna a herhnak zong cu asi.

Budget tuahzat/umzat ,thawhzah,ngeihzat in rianser le rianser in zeizat budget suai/thawh'' phun 2 in a um hnga.Hi pa 2 chung ahhin rianser(planning) in budget thawh nih rian athei deuh ton,Budget suai hmasa ahcun mipi nih ngeilah aum thiam ngai.Cu hlei ah kan budget zat longin rian ttuan ahau ton.Cucaah hruaitu asi mi nih simanking suaisam le planning serzia thiam a herh ngainak cu asi.Hihi NGO,Mission bantuk nih ahman deuhmi asi.Cucaah ramleng khuasami, hna ramchung lei kan rian ttuannak cu mission phun khat asi tiah kan ti tonnak cu asi. Simanking suaisam thiam le planning serzia thiam aherh hlei ah mipi lungthawh le lunglut lak in lemsuai thiam,chimrel thiam hna zong abiapi ngai ah a tel ve.

(b)Implementation:Hihi cu policy le ''planning or project'' a taktakin ''tuanchuahning le tlamtlinter/akawngtthepaw(implementation)kha asi. Hi implementation ah mawhphortu bik cu,hruaitu hna an si,Banabia ah khua bawi le tlangpi,committee sermi kip hna an si, EC le OC tbk an si hna.Cu hna nihcun cat lo tein meeting biachah zulhdawi dih ai zuam dih ding asi.Ttuanding tiah biakhaihmi hna kha ttuan dih,tlamtlingter dih kha anmah rian bik cu asi.Riantei le tei lo ,a rian ah an teima le ma lo ,a rian a ttuan kho le kho lo alangnak bik zong asi.Fx:Hmaithlami ah Sianginn sakding,Motor lampi remhding,Hydro remhding,Town Hall sakding tbk in rian ipek,ikhinh (committee tete ser)asi hnga.Sianginn tungtlang long tuah,Lampi ni 3 hei remh,Hydro ni 4 hrong hei ttuan,pakhat hmanh limmi ngei lo tbk cu ttuan lo he a khat ko tiah rian lei in athiammi hna nih an ti.Cucaah maithlakmi tampi ngeih in pakhat hmanh lim lo nak chacun a herhmi ceoceo ah tuah hmasa ding thim in pahnihthum 2/3 hna I hmaihlak in lim dih kha a biapi deuhmi asi.Hmaithlakmi hna tuanchuah dih le tlamthlingter kha asi.

(c)Monitoring (tam deuh in ka ttial lai)Hihi cu phungphai le biachahning'' in rian an ttuan taktak kho maw, biachah bang ttuan loin zeidah a kar lakah an tlolhmi rian a um, an ttuan kho lo cun zeiruangah an tuan kho lo'' ti bantuk chekhlat rian kha ‘monitoring’ ti asi.Khua bawi le tlangpi,committee sermikip ,EC,OC tbk hna thlathum(3)dan ah viokhat meetting (tonnak) ngeih in ''monitor'' an tuah awk a si hnga,Khua bawipa le chungttuanpa nih committee kip cu zeidah an lawh tiah zohpi lengmang hna ding asi. Fx:Siangin sakding ah ttuanvo pekmi hna,bawdasawng ah ttuanvo pekmi hna,rian ttuanvo pakhat khat pekmi khinhmi hna nih an rian an tlamtlinh le tlinh lo zoh piaknak hna khi monitoring ti asi ko.Khua nupa le committee ceo hna meeting ah khuabawi tlangpi nih ''monitor'' an tuah ve hnga,Kum khat ah voikhat,voihnih(1/2)General meting tuah in mizapi nih (monitor )biahalnak le dothletnak an tuah ve hnga, Cutin tuahthiam ding ahcun ttuanvo ngeitu nih report ah rian tlamtlinhmi he tlinh kho lo mi he riantuan ding vialte ‟implementation results” kha fiang tein an chuahpi dih ve lai,,report an pek dih ve aherh,timtuahnak ttha tein ngeihcia aherh ve.Meeting kaimi nih lungdi riam lakin chekhlat ve in a fiang lo mi le lung itapnak/lung piang lo nak zawnte kha hal ding asi,cuti siloin athei ngai bantuk in mah nih tampi chim hnu ah hal ding asi ve lo, riantuantu/rianngeitu hna nih fianter dih an i zuam ve lai,cuhnuah  pawm le pawm lo tiah kutthlir a si hnga.Meeting biachahning in an ttuan le ttuan lo,bawmnak phaisa, thilri, suallam ngei in kan hman le hman lo,thilri  tha tein kan zohkhenh maw khenh lo,chekhlat dih hnuah kan pawm tiah fehter ve awk a si hnga. Cucu ''monitoring'' cu a si ko.Meeting akaimi cheu khat cu aphungmen in meeting kan kai tik ah monitoring tuah ding hrim te kha kan thei ti lo.Meeting minute relmi zong kan ngai lo. Meeting report zong kan ngai huaha lo. Fawi tein ‘kan pawm’’ tiah kut kan thlir lengmang.Pawm lo ding hmuh piak khi mualpho ngai a si , cu mualpho cu riantuantu zong nih an duh ve lo caah an rian kha hehlechet tiah an i zuam ve.Cu bantuk zuamnak a um tikah thangchonak aum ve tawn.Cucaah hi zawn ahcun riankhinhmi he mipi he kan biapi ngai hna.

(d)Evaluation le Biatlang komh:Hihi cu project pakhat kan tuah dih Fx. Civui kan dih,lam hunnak,Sianginn bawdasawng,khua nupa le committee dangdang meeting btk rian phatkhat kan lim poh ah ''kan thadernak zeizawn a dah a si i,kan chanbaunak zeizawn a dah a si,zeizawndah hmailei remh deuh a hau'' timi zohtthannak  kha''evaluation'' ti cu a si ko.Kan thadernak a um ahcun zeitindah kan remh lai,kan chanbaunak a um ahcun zeitin dah kan remh lai timi kan zohtthan lengmang kha thanchonak caah a biapi ngaingai. Cucaah  ‘planning suai’’, cu planning ‘tuanchuahnak’ implementation tuah, cu tuanchuahmi cu ‘chekhlatnak’’ monitoring tuah than, cu chekhlat dih hnuah donghnak zohtthannak ‘evaluation’’ tuah, tiah dot 4 in rian kan kalpi lengmang ahcun kan thangcho deuh hrim ko hna lai.

Emergency meeting le Regular meetting adannak :Tuai tein ka van tenh chih pah ve.Emergency meeting timi cu lakhruak in thil biapi tuk ceih a hauh tuk caah, regular meeting hngah dingin zeitinhmanh asi thiam lo caah, kawhmi asi. Cucaah emergency asi fom cu teh tiin a kai kho vial pohin biachah asi. Quorum rel zong a hau lo.Cucaah  emergency ahcun lakhruak in kan kawhnak a ruangbik agenda te kha biapibik in ceih ahcun a za/attha diam ko.Agenda dangdang tampi luhpi a tha/aherh theng lo. Cun report zong a biapituk ti lo cun pek a hau theng lo, pawm le pawm lo zong a biapi theng lo. Zeicatiah, a kaimi vial in biachahmi asi caah a biapi tuk lo.A cung lei pawl cu quorum tling tein a ummi regular(punghman) meeting ah ningcang tein tuahmi hna ah hman ding khi an si hna.

CAKEIFIM (Deceiving of a Tiger)

CAKEI FIM(Deceiving of a Tiger)

Hitihin Cakei fimnak kongah tuanbia arak um.Cucu hlan lioah mipa nih Cakei arak kah ti asi.Cu arak kahmi cu,ahawi cakei dang pakhat nih akaptu hi nu asi ahcun,lehrulh cham asi lai lo,pa asi bel ahcun thah asi ve lai tiah a chimmi cu Cakei kaptu pa hnakhaw ah a lut,a theih an ti.Cu ruangah hruk ,puan aa aih ve i Cakei sawmtuk cu atuah ti asi.Cu ti i nu bantuk tein aa thuamhter mi cu Cakei dang nih an hmuh tikah kan hawi akap/that tu hi pa asi ttung lo,Nu hen pei asi ko hi tiah an ruah i,cu sakap pa cu lehrulh an cham ti lo an ti.

Khuang a cawi lo mi le bawite a bawi lo mi nih Cakei (Pawpi,Pawlai)fim khawh asi lo.Tuchun ni i Cakeifim an tuah ningcang cu,pa nih nu bantuk in kor(angki)le hniphor aa hruk, a sam aa phiar,a kut in lathlur atlaih pah in cakei lu ah Facang denmi a vut(Changvut)a phulh piak,Cu ti an tuah duh hnawhchannak cu ,a pawngkam in a rak zohtu Cakei dang nih nu asi ti in ra ka ruat hna seh ti khi asi.Cakei hlennak asi.

Cakei afim kho mi cu zatlang nun ah sakap thiam sinak in hawi cungah an cuanglang.Sikonain khua chungah khuang acawi cangmi le bawite abawi cangmi an um lo ahcun,Cakei kahmi a ruak cu ramlak ah chiah ta asi.Khua chungah luhpi asi lo.

Cakei an kah tikah,Cakei a fim piaktu zong anmah hrinkhat pa unau rualchan chungmi asi ve lai.Sangpi chung pa nih akah ahcun,sangpi chung a unau pa nih afim piak lai tinak asi.Sangpi chung a unau rual lakah Cakeifim kho dirhmun ah a ummi nih fim piak ding in hal khawh asi.Asinain Cakei kaptu pa cu Zu le laksawng ah pumttek fangkhat an pek ve lai.

Cakeifim an tuah dih hnucun,Cakeifimtu pa cu beleo le chenglawi tum pah in an zulh dih lai i Cakei lu an phum tawnnak cerh hmun ah Cakei lu cu an phum lai.Inn leng vanpang salu tarnak ah Cakei lu tar/thlai cu vanchiat tonnak asi tiah an ruah.Hakharam thlanglei khua pawl tu ahcun Cakei lu cu phum lo in khua lengah an tar ko hna.

An phunglam ah,Cakei fimnak tuah hlanah ahote inn hmenh ah Cakei lu le aphaw luhpi phung asi lo.Aluhpi ahcun an ngaihthiam bik ah Ar, culocu Vokpi liam nih a kiah hna lai.

Hakharam (districts)leng lei an um lio ah aho mizei nih Pawpi,Pawlai a kahmi a lu asiloah aphaw luhpi khawh asi lo.Khua lengah achiah ta lai.Aluhpi ahcun,Cakei dangnih lehrulh chamnak ah cu hna khua i an Vok tbk aseh/thah hna lai tiah an zumh.

Cakeifimnak an tuah hlan cu vanchiat nih a tlaih rih hna tiah fek ngai in an zumh.Tahchunhnak ah,mi pakhat nih Cakei akahmi a inn ah a chuahpi i cakeifim kho asi ahcun,khuami nih Cakei an fim tonnak bual ah a kalpi colh lai,a thaizingah cakeifimnak tuah kho ding asi ahcun,a inn pongah achiah chung lai i afim khawh lo ahcun afim khawh hlan tiang cu khua lengah achiah lai.Cakei lu le phaw an inn i achiah ah,sahrang nih an theih ziar ko i an thinhunnak cu a satil vok tbk chungah lehrulh an chamnak lai an zumh.

Chinmi cu Cakei akap bal lo zongnih Cakei an fim ah an ning a zak  lo.An chungkhat unau khuang a cawi lo minih Cakei an kahmi anmah nih iphuhrunnak ngei lo tein an fim piak ko hna.Thangtthat sunparnak an i tim.

Royal Khuk Hnin

Pu Cung Bik Ling ttial  mi in lak chinmi asi.

PUMTEK KONG ( Mahooya Bead)

PUMTEK KONG (Mahooya Bead)

Chinmi nih pumtek kong an ngeihmi cu tuanphung bia chimmi ah mi pakhat nih  Meheh arak ngeih i,a pekmi rual atthat ruangah Meheh nih a Ek mi cu Pumtek ah a cang.Cucaah rawl ttha nih pumtek ttha -pumtek ttha nih rawl ttha a chuahter i Pumtek (mahooya bead) cu a man sung khun ti khi asi.

Atu ahcun pumtek cu Pakokku peng,Kankaw lei in a rak ra mi an si naan,khoika set ah an cawkmi asi ti,Chinmi nih an hngal lo.Acheu chanthar pumtek pawl cu ahlunmi tlukte in an phun attha.Pumtek cu a pum,aper,azawl ti in phun hra(10) a um i,anak le rang,anak cungah rangtial in ti in rong an ngei.Annas 8 in Rs 100 tiang man a ngei i,chan peh in an ngeihmi pupa ro asimi cu a man asung u i cawk khawh asi lo.Sangte Lian Mo nih tambik angeih nan, aphun thabikmi cu Sangpi chungnih an ngeih.Thantlang Ramuk Lian Dun zong pumtek tampi a ngei ve.

Ramuk bawi nih ngeihchiah thilri asiloah pumtek phun ttha a man sung khunmi a ngeih ahcun thahdah(Feast)a tuah phung asi i,aphun ttha deuhmi pumtek le darkhuang cu midang sinah pek khap an sinak,mibu zapi hmai ah a rocotu a fale cu hmunpi inn ah chiah hrimhrim ding in bia a vuih hna lai.Cu in thil a hung ummi cu:aho Laimi nih an pupa ro thil cu an zuar in(midang)an pe hna lai lo,azuarh apek hna ahcun thiloh vanchiatnak a cungah a tlun hlei ah a nupi zong a cing lai.

Laimi nih tahchunnak an pek,Nguntualchung(Zathang) Van Ling nih a chungkhar puparo asi mi darkhuang cu a nupi man caah apek hna.An nuva in tefa an ngei kho lo.Cu tiin upate nih darkhuang cu an kherhter tthan hna.Van Ling athi lai an ti hna i an kherh hnu hna cun Van Ling nupi nih fa pali ahrin( Mr.H.E.Fisher The Handbook).

AD 4^th in 9^th kumzabu kar hrawngah Pyu miphun nih an umnak waddi khua ah pumtek cu an rak ser ti asi.Zeitin atialtamh ningcang asi bel an hngal kho lo nain,Tibet le Indiaram i anrak ser mi onyx,

dZi beads,le naktial a rong filmi bantuk phun cu an si.Payagyi khuami nih tialtamh sermi phun bantuk siloin,Indo-South Asianram ah pumtek lung aphunphun an rak sermi he an i lo.

Pumtek cu Pyu miphun hrimhrim nih arak duh ngaimi asi i,cucun Chin miphun sin zongah ahung lar ve.Kawl nih Tlangram lei ah an rak en hna hlan ahcun Chin le Pyu cu Innpa aa dawmi an rak si.Pyu miphun cu an lohtlaunak asau cang nain,Chin miphun nihcun pumtek cu 20^th century a hung phanh tiang an sunsak rih ko.

Kum 1900s hrawngah,Pyu miphun an rak umnak khuahlun thing pawngkam,Lungsen Khor(Red earth Pit)an ti mi hmun ah pumtek cu an rak hmuh.Tam deuh in hmuh chin duh ah thlankhor hlun pawl cu an cawh hna i,cu thlankhor chung ahcun tlakum chung ah an chiahmi pumtek,cun lung man ngei in sermi vui le saram dang muikeng an sermi pumtek le thir man sung an hmuh hna.

Kawl pawl nih cu Pyu miphun hna thlankhor chungah a ummi pumtek cu Chin miphun hna sinah an zuar i chihkhatlo caan tawi karte ah an manh dih colh.Kum 1920s hrawng in hin cun Pyu chan lio i an rak sermi pumtek zuar awk a um ti lo.Cu ti in zuar awk an hun ngeih ti lo,nain kawl pawl nih an caah tangka luhnak hram tha asi ti an hun hngalh tikah,Payagyi khuami pawl nih kha hlan pumtek phun he mui lawhtermi pumtek thar an hun tuah chom.Cu an tuah cu 1925 in 1942 kum chung karlak le 1950 in 1970 kum karlak hrawng hi asi.

Pyu chan lio i an rak tuahmi pumtek cu,a chanchan in,caan saupi Vawlei nih arak phum i lung bantuk ah acangmi,thankung muru(toddy palm,Barassus flabllifer)phun in an rak sermi si nih adawh bik.A hnu i an hun sermi pumtek cu,Ingyin kyauk hpyu(white stone of the sal tree,shorea robusta)in kan ser an ti ko nain,angaite ah asi kho mi cu,thing in lung ah aa cangmi thinglung(fossilized wood)ah dipterocarpoxylon ti mi thingkung phun hi kawlram ah hmuh khawh asi i,cu thingkung cu ingyin(sal tree)kung he aa lo ngaimi an si.An ci phun zong a naih ngaimi an si.

Cu pumtek an ser tthan mi cu ,lungrang (thing in lung ah acangmi)pum/thluan cu an duhning mui keng/phun an an saih i,thunglung(lime),washing soda le borax an cawhmi a hang in an tialtamh (design)hnu ah a nak cawh chihmi copper sulfate,potassium chlrate,orpiment le sulfur an cawhmi in an hnuai.Mah an hnuaimi cu mei ah an em.Aza cang an ti in an daihter i an tawl hnu ah pumtek ah a hung chuak.

Ahmasa ah pumtek cu Pyu nih Chins sinah an zuarh hna.Cuhnuah Kawl nih Pyu thlankhor hlun chung ta an lakmi Chin sinah an zuarh chin hna i thlankhor chung ta adih in anmah ser chommi an zuarh tthan mi hna asi.Atu ahcun pupa hlawn thil hlun bik pakhat asi mi pumtek cu khuasak tintuk harsaknak ruangah chinmi nih mi dang sinah an zuar chin ve cang.

Royal Khuk Hnin

(The Margaretolist,The Journal of the Center for Bead Research,1992 chung ta a tawi fiannak in ka lehmi asi,the Hakha Nun phung cauk,Cung Bik Ling tialmi ).

Khuate meting tuahnak bawmh chan tu

MEETING NAWLBIA (Meeting zulhphung)

Meting Tuahning:Meeting tuah hi tthancho phunkhat a si. Zeicaah tiah biakhiahmi nih thilttha tampi a chuahpi. Asinain, meting nih buaibainak a chuahpi caan zong a um ve.Meting tuahningcang hngal lo,meting zulhphung theih lo,thiam lo,tbk ruang hna ah nazi pakhat dihding,nazi pathum hna  ah dih asi.Cucaah, zohdawh te le tthahnem santlai si dingin tuah thiam a herh.Meting tuahning hi cauk pipi in an ttial nain keimah nih khuate dirhmun zoh chih in a herh deuh ka timi tete long ka hun chim ttial hna.

                     

1.Timh tuahnak:Khua bawi le chungttuan(President/chairman le Secretary)rian ngeitu/rian khinhmi hna nih Agenda ttha tein an suai cia a herh.Khuaram caah a tthabik mi, a herhbik mi thil kha an ruat lai.Khuaram caah chunmang tthattha an manh piak hna lai.Hruaitu pawl nih timhlam chungnak ttha tein an ngeih cia lai.Cucun zapi sin chuahpi tikah ifiangcia asi caah ceihkhan a fawi deuh lai.

GM cu kum khat ah a tlawm bik vio hnih tuah ding asi , a tam bik vio thum tuah cun a za ko , lakhruah in khawhmi zong a um kho ve hna.

(a).Agenda hna cu rianttuantu nih hmin lak in an ceih hmasa lai.A buai khomi bia hna asi ahcun upa lungfim sawm chih ah a tha.

(b).Mipi phak hlan ah meeting tuahnak caah a herhmi vialte timhcia in chiah dih ding.

(c).Meeting  auh tik ah a kai hnga ding minung sawm dih ding.

(d).Meeting auh tik ah agenda le ahmun acaan hna fiang tein theihter hna ding.

(e).Meeting kaimi poah min tial dih ding.

(f).Meeting kai ding asi ko nain, a kai kho lomi nih an kai khawh lonak theihter asi maw?

(g).Meeting onnak cu chairperson nih tuah ding.

(h).Meeting biakhiahmi hi zei ni indah a nun lai?

(i).Caan khiahmi ah thawk a tha,caan khiahmi in minute 5 cung ihngah lo ding.

(j).Agenda chung luh hlan ah a hnubik meeting biakhiahmi rel ta ding,zeidah atlam atling,zeidah a tlin lo?( Why and Why not?).

(k).Biachahmi/biakhiahmi poh tuaifiang tein  record ttial ding.

(l).Meeting record (biakhiahmi)rel hnu lawngah meeting ngol/ban ding,dihter ding.

2.Chairman rian:Chairman thiam nih meting an hruai ahcun meting a nuam, biakhiah a fawi. A kaimi zong an i nuam.Meting a tluan khawh nak ding caah Chairman cu biapi bik a si. A rian biapi deuh hna cu:

(a)Meting dawhte le rem tein a kal khawh nak hnga aa zuam lai.

(b)Meeting hruaitu nih amah duhnak pakhat hmanh telloin biatung kha a thanh lai,biatung fianter aherh longah fianternak a tuah lai.
(c)Mithmai in siseh, hmurka in siseh meeting a kaimi tluk cio in a zoh hna lai.
(d)Daihnak le upat awk tlak mithmai put aa zuam lai.
(e)Biachimtu hna chimmi ttha tein theih le hngalh aa zuam lai(an chim duhnak theih a zuam lai).
(f)Ceihmi(agenda)pialter lo azuam lai,an pial ahcun nan pial,ti cawlh ding.
(g)Ruahnak kaumi le lungsaumi a si lai.Biapi le biate a tthen thiam lai.

(h)Bia chim cio an duh ahcun kutthlir hmasa in chimter hna ding,min chim te zongin.
(i)Hruainak phung (upadi) a zathawk a theihmi,a hngalmi a si lai.
(j)Biachim rih lomi caan pek le mi thinlung theih khawh aa zuam lai.
(k)Khuaram dawtnak a ngei lai i mipi duhnak kawl a zuam lai.
(l)Ceih ve a duhmi biatung a um ahcun a bawmtu kha chairman ttuan a fial lai.
(m) Mee(vote) a zah ahcun biakhiaktu a si lai.

(n)Abuai khomi biatung asi ahcun ceihkhan rih loin ahnu meeting(next meeting)ah ceihkhan a tha.

(o)Authanmi (Next meeting) ah vote nih a tei poah cungah lungtlin awk asi.

(p)Biakhiahmi poah ah kutthlirnak tuah ding.

3.Meting a kaimi zulh awk:Meting a kaimi hi kan biapituk ve. Pakhat cio nih thilttha a chuah khawh nak hnga zuam cio a herh.Khuaram dawtnak thinlung he lungsau te le khuaruat bu tein meting kai le bia chim awk a si. Meting kaitu nih theih awk biapi deuh hna cu:

(a).Caan khiahmi ah meeting tuahnak hmun ah phak ding.

(b)Agenda(biatung)dirhmi fiang tein theih hmasa hrimhrim ding.

(c)Agenda na fiang lo ahcun tawi-fiang tein biatung ka fiang lo tiah hal ding.Biadang he cawporh hrimhrim lo ding.

(d)Meeting Golden rule timi philh hrimhrim hlah. Meeting hmun ah midang riantuannak soisel hlah.(Mipi lakah thangthat hna,nanmah long um lio ah sawisel).

(e)Agenda,ceihmi biatung in pial hrimhrim lo ding.Pumpak kong chim hrimhrim lo ding.

(f)Zei kong dah ceih a si ti le mi biachim mi ttha tein ngaih i zuam ding.

(g)Meeting hruaitu le kaimi hna upatnak in biachim ding,Minung hawi he i ceih asinain Pathian ttihzah buin chimrel ding.

(h)Biachim na duh tikah na kut na thlir hmasa lai(nawl hal hmasa ding).

(i)Meeting chung ahcun bia dangdang chim lo ding a si.Na chim ahcun midang caah retheih pek a si

(j)Ruahnak le hmuhning ruatciaman tein chim ding,lungchuak poh in bia chim lo ding.

(k).Agenda long chim ding,ngiarnak,sawiselnak,pumpak kong tbk banchih lo,chim chih lo ding.

(l)Na pomning le na hmuhning a dan ngai hmanh ah midang ruahnak kha upat hmaizah pek ve ding.

(m)Tawi fiang khawh chungin chim ding,minute 3/5 cung chim lo ding.

(n)Athatnak (positive)lei in biachim ding.Bia dawh lo,bia chiakha ngaih nuam lo mi bia chim hlah.

(o)Biatung pakhat ah voihnih(2) cung chim lo ding asi,dir lo ding.

(p)Midang bia chim lio ah bia chim ve lo ding.Tthutbu zongin pasikpasuk ti lo ding.

(q)Kuthlermi tam deuhnak ah kuthlir loin na zumhnak,na duhnak ah kuthlir ding.

(r)Zapi hnatlakmi ah lunglawm tein acohlang khomi siding.Ttuan tik zongah lungthin dih lak in ttuan ve ding.

(s)Biatung pakhat ceih tik ah bia al a um sual kho ton,thinhun zong a um sual tonmi asi,cucu iceihmi biatung a dih bak in dihter ve ding asi.

Dangdang ti mi ah agenda/biatung dang chuah pi khawh a si,asinain ceih awk a that le that lo kha President/chairman nawl asi.Ceikhan awk ttha asi ahcun biatung dirtu pa/nu kha a duhnak tuai fiangin chimter hmasa ding asi.

Buainak:Buainak Daihternak kong "Conflict Transformation" kong hi a kum kum in an cawnmi asi. Vawlei hi buainak in a khahning dothlet ahcun lungdong a si ko. Vawlei semka in nihin tiang buai lo caan a um lo.Vawlei mifim hna nih a phunphun in daihter an i zuam, cauk zong tamtuk an ttial nain a dai ngaingai kho lo. Mibupi in umnak ahcun buaibainak hi a um tonmi asi ko. Khrihfabu hmenh a thokka in buainak a um zungzal.Vawlei ah kan um rih caah buainak cu a um ve ko lai. Sihmanhsehlaw,cu buainak cu fim chimtu ah kan hman thiam hna tu hi aherhmi asi.Khrih min in tei khawh kan i zuam ding tu asi.Kanmah sinah a um khomi hna buainak hna cu:

1.Khua bawi tlangpi le khua nupa I hmuh thiam lo nak in buainak.
2.Hruaitu upa pakhat le pakhat remlonak ruangah buainak.
3.Khua bawitlangpi le committee dangdang he rian ttuanti thiam lo ruang buainak.
4.Hmuhning,ruahning le pomning aa dan ruangah buainak.
5.Ngeihmi thilri, phaisa  kongah buainak.
6.Hruaitu  nih hruaizia thiam lo ruangah buainak.
7.Nainganzi (politic) ruangah buainak.
8.Pumpak miaknak duh ruangah buainak.

9.Mah hmuhning,ruahning,duhning long a hman bik ,a ttha bik ti mi ruahnak le dirpinak in buainak.

10.Keimah ka fim bik,ka theih bik,ka hngal bik ti lungput ttha lo ngeih ruang buainak.

11.Mah duhningin asilo paoh ahcun hrawhral duhnak thinlungput chiahru ngeih ruang buainak.

12.Hruaitu si duh ruang buainak.

13.Hngalnak chanbau ruang i buainak.

Buainak phun a tam ko. Buainak daihternak hi theory phun in tuah khawh a har ngai.Anmah le hoih cio in daihnak le remhnak kawl khawhtu a si. Daihnak kawlnak ah a tlangpi in theih a herhmi hna cu:

1.Buainak a chuahpitu a ruang theih na zuam lai.

2.Pathian sinah thlacamnak he bawmhnak hal.

3.Abuaitu hna duhning,ruahning,hmuhning kakip in ttha tein theih na zuam hmasa lai.

4.Pumpak tete zongin ton hmasa a herh ahcun ton hna ding.

5.Thi a lin tuk,thinlungfah tuk asi ahcun daiter hmasa na zuam hnu ah remhchawnh hnading asi.
6.Buainak hi minung ton tawnmi phung a si ko tiah ruah kho zong aherh.
7.A tthatnak lei hoih in(positive) in hmuh na zuam lai.
8.Bianem le holh dawh chim na zuam lai.
9.Pumpak caah siloin zapi caah dinnak in zoh i zuam ding.
10.Al duhnak faktuk in ngeih lio asi ahcun thawn law caan ttha dang zoh i zuam.
11.A herhning in caan pek khawh i zuam.

Meeting cu nuam ngai le tluang ngai in tuahding asi,Pakhat le pakhat ruahnak a khat lo zongah upatnak tein bia an i leh phung asi.Kan ruahnak cu chim cio i mah lakah a tha bik timi kha kan lak awk hna asi.Ahohmanh mithmai chiat le ngaihchiat in um ding asi lo,ka ruahnak an lak lo caah tiin. Pumpak huatnak zong a umding asi lo.Meeting ah nuar hi a um lengmang. Upa zong an nuar caan a um i, mino zong an nuar caan a um. Committee zongin nuar a um ton, Khrihfabu zongah a um ko. Meeting ah nuar timi hi ruah siarmar ahcun ningzak ngai thil a si.Zapi duhnak in kal phung pei a si cu, nan nuar hnawhmi cu kan duhnak kan zul hna seh ti maw asi?Nanmah duhnak zul ding in maw meeting tuah asi? Thil tha chuah pi ding in dah?Hihi a biapi ngaimi a si.

Pacang ttha le nucang tha kan si ding asi.Meeting tuah lei kam ah a chanbau mi hna zong nih kan i cawn awk a si.Cu longah meeting hruaitu le pumpak pakhat cio ca zongah i dawtnak i theih thiamnak le dinfelnak lei ah kan kal kho lai.Zulhphung (Rule & Law) kan ngeih le kan theih ko zongah Rule & Law ning in kan kal maw kal lo ti zong ruah lem lo.Hmailei kal kan duh ahcun Cawn ve kan herh,kan cawn tik ah kan theih,kan theih tik ah,a man kan ngeihter,a man kan ngeihter tik ah a hmanzia kan thiam,a hmanzia kan thiam tik ah thanchonnak lei panh asi ve.

Vuangtu khua thlaknak

VAWNGTU KHUA TLAKNAK KONG

A hmasa bik ah kan ruah chih ding in ka duhmi cu Chinmi cu ca kan ngeih lo ruangah bia in(Tuanphungbang)chim chinmi longte a rak si hna.Chan hnu pi ah cattial a thiam chawmmi Miphun kan si hna caah tuanbia an ttialmi hna adang ngai hna,cun khat lei in mah le huaih deuh in an tialmi zong lawhter an si fon.Cucaah an ttialmi le an chimmi hna hi kanmah pumpah nih sidawh asi maw si lo ti in kan ruah damh a herh pah ve.Atang lei ca ttialtu hna nih an ttialmi a tuai khawhnak in ka van ttial chin ve hna.

Lian Kung ttialmi ahcun Thang Ma Cem le a hawi le nih Leizen an thlak.Leisen ahcun Cirang khuami nih an  doh lengmang hna caah Thang Ma Cen fa, Zung Hrang ,Kaw Lawng nih Hakha ah Albik le Hlei Lian an va lak hna ati.

Albik le Hlei Lian hi khuacarek an phak hin  an van za ve cang ati,cun  Cirang hautheng cu an thei ve hna ati.Khuacarek ah Albik cu nupi zong a ngei fanu pa 2 a ngeih hna a ti.Khuang zong viohnih(2) acuai e ati.Khuacerek ah kum 20 hrawng um dawh an si tiah ati..Viokhat cu ram kan riah lai an ti ati Vawngtu (atu kan umnak lei)tiram tthatnak an hmuh ,Ngavangsa a thawtnak in ttial an duhnak kong khan a ttial ve.

Khuacarek khua hmun cun khua ttial an duhnak lei an i thawh Lingkhawtu chung Cakeilu tarnak hmun ah tlawm pal an um a ti.Mah an umnak cun khua thlak an duhnak hmun cu an va halh ati,mah tin an va halhnak ahcun khua hmun tthing an hmuh ati.A ho khua dah asi hnga tiah an dothlat i Hlawnching pa Mawng Ki khua asi ,Vui nih a tthio hna i Thangzang ah a um, Albik nih a valakter hna Hlawnching pa le Khuacarek in a ra mi cu hmun khat ah an um ati,cutikah khua min sak a hau cang,Khua min zeitin dah kan sak lai tiah an ruah cingling ahkhan Thang Ma Cem te chung nih kanmah hi tikhor huattu kan si,leisen khua a tlatu zong kan si,kan bawi le Hakha ah a puatu zong kan si caah kanmah kan chuahnak khua min te hi sak kan duh ko tiah an nawl hna ,Albik le adang khuami zongnih el hniarnak an hngal hlei lo i saknak nawl cu an pek ko rua hna tiah a ttial.Cu caah Thang Ma Cem khua min Vauti ti cu an sak ati.Hlawnching le Zathang nih Hakha holh an holh ,Thang Ma Cem te nih Zotung holh an holh,Leitak nih an mah holh an holh i an aw cuai kha adang ceu i Babel in sang hrirai nih cun a tlak ve ko hna,cucaah an aw cuai kha a hman ti lo i Vuati timi cu a hnu ah  Vuangtu  tiin auh asi cang tiah a ttial.

Hmanung bik i Vuangtu ramuk bawi asi mi kan pu Ral Kung nih cun Vuangtu min an bunhnak kong cu hitihin asi ati.Mah Vuangtu khua an tlaknak hmun ahhin Vomthing a tampi a rak kho cucaah Vuangtu kan ti ti in a ttial chih ve(A cerhchanh a sua ngai).Lian Kung tu nihcun Vauti min an sak tthan hi ka zum deuh ati.

Za Bawi ttial ning cun AD 1720 hrawngah Matu peng Zotung ramchung i a ummi Vauti khuami pa Thang Ma Cem cu mi a thah i lai a nawn caah Vauti khua ah um ngam loin Khuapi khua ah a rak zam.Khuapi khua ah sau um lo in Leitak ah a pem,Leitak tikhor Siapanglai tikhur ah lai a nawngmi cu an kut an i tawl ahcun an sual a thiang ti asi caah Thang Ma Cem zong cu a thli tein a kut a ttawl ve,Leitakmi nih an hngalh i Siapi an lianter,Cucaah Vauti ah hawi a va sawm hna i Leitak a hawi pa Thla Lian he Inn 20 in Leisen an thlak tiah a ttial.Tluang Kar le Zung Hrang nih Albik le Hlei Lian cu a puak hna ati. Albik le Hlei Lian Laisen an phak ahhin Inn 30 asi ati.Leisen ahcun Albik le Hlei Lian an van cuzat cun Hautheng cu umthiam lo in an tuah ve cang hna(an tei hna).Cun Leisen khuami le Cirang khuami cu an i rem cang ati.

Hautheng he cun an i rem cang nain Thangaw ral nih ngahring dawimi Leisen khuami ngaknu pahnih an thah hna,cucaah Thangaw ral ttih ah a tu Zabung fiang tang khawceriat ah an i ttial a ti.Albik hi khawcariat an um lio ahhin kum 40 hrawng si dawh asi, a nupi pa 2nk zong,hi khua ah tthit dawh asi ati.Za Bawi le anau le zong chuak cang hna sehlaw a dawh a ti fon.Khawciariat an ti mi bawi innhmun pong ah ruahphur zong tu tiang a um ko ati ,cu bawi innhmun an ti mi cu a kau ngai i innhmun chung ahcun Lungsum (Lungsungkho) a um,cawi khawh ttial khawh asi lo caah tutiang a um ko tiah a ti.

Viokhat cu Albik le a hawi cu ramriah an i thawh Vuangtu lei a tthatnak kha asi ko cang caah ka ttial ti lai lo,Vuangtu i ttial nak ding caah Khawciarek acung lei Vavuu lutahnak an ti mi Rahu le Hlinghrawng tu chungah an i ttial ati.Cuka hmun pong ahcun lungdap a tlar in a um i ,cu lungdap ahcun a kuarmi tete an um, cu a kuarmi tete i ti a dilmi kha Vavu nih an din tik ah an lu a tap ton caah Vavu lutahnak an ti cu asi(theih hlei ah).Cuhmuncun khua thlaknak cu an kawl i khua tthing an hmuh,mi an rak um bal cang caah a ho dah asi hnga tiah an dothlet,a hnu Thangzang ah a ummi Ceu Pum nih keimah ram a si tiah a theihter hna a ti.Khua hmun tthing cu Ceu Pum a pa Thang Ki nih tlakmi (Ca Oi )khua timi hmun asi.Thang Ki cu a phun Siallim Hlawnching asi.Laaw ah Thang Ki nel ti mi a um,cun Vaungtu khua pong ah Thang Ki lung timi a um.Hi Caawi khua cu Sai/Vui nih a chim hna caah an um ngam ti lo i Ma e pi lungpang tang ah an ttial a ti.Cuka hmun ahcun caansau um lo in Thangzang ah ra.Caoi khua i Ceu Pum he a rak um vemi a phun Thangtu/phuthin pa hrinsor hna cu Sayaci Adam Ral Hup Thang te hi an si tiah attial(Saya Kio Tum Thang tiah attialmi cu Ral Hup Thang tiah ka ttial tthan).

Theihhlei caah Caoi an um lio ahhin nikhat cu Ceu Pum a salpa nih Sia a khal lio ah Khuachia pawl Darvangkhai tili chak ah an laam lio a hmuh i rianrang in Ceu Pum cu a va chimh,Ceu Pum le a salpa nih khuachia an laam saling ah vutcam fun in an cheh hna,meital in an kah hna ti asi,Khuachia cu an zam i Darchawn an zam tak an ti,cucu Ceu Pum nih a lak i zan mui hnu ah an hal ton an ti khuachia nih kan pe an ti,Ceu Pum nih pe hlah pe hlah a ti ton hna an ti.A hnu ah Bahrumthu a thuh i chiarchuah ah a chiah an  ti,cucaah khuachia nih an la duh ti lo,na tthatni ah rak tum hlah,na chiat ni longah rak tum an ti tiah an ti.

Albik le khuami cu khua ttialkam fawi deuh seh tiah Rahu tupi chung Phiarasai khua(Senteh khua) timi ah an van tawlh deuh,Albik le Hlei Lian nih Ceu Pum cu hmun khat umtti ding in a van sawm i alung atling ve caah Vuangtu khua cu an tlak ati.Vuangtu khua hi Vauti pa Thang Ma Cem chimmi nak in a pa Ral Kung chimmi i ka zumh deuh ati,Thang Ma Cem nih hin Leisen an tlak zongah akhua min a sak lo,Khuacarek zongah asak lo,cucaah a tu Vuangtu khua hmun hi Vuangtu holh in Vawngthing tampi Tu bantuk in a um caah Vawngtu kan ti timi hi a hman deuh lai ati i pompi mi cu asi ve.

Ngun To ttial ning:Vuangturam chung i khua arak thla hmasa bik hna cu Mar phun an rak si,Cu hna phun an rak umnak cu Leisen le Ciring asi,Mara phun Tlungsai hrin an si i cuhnacu an ttio i Mar ram ah an kal dih.Ciring i arak ummi hi Hautheng hrin an si ati.Mar ram ah an kal ve nain a hnu bik a kal mi an si.Acheu cu Lungcuaipi le Lungcuaite ah atu tiang an tang rih tiah a ttial.

Leisen khua an tio hnu ah Vuangtuchung,Phuting le Sathing nih Leisen khua cu an rak tlak tthan a ti,Leisen ummi hna cu Cirang Hautheng nih an hremnak le an tuahto mi khan an van peh i  ,Cucaah Leitak Lianhlawng(Hlawnceu)pa khua kan sakpi ko tiah an va lak, Lianhlawng pa nih a kham kho hna hlei lo,Hakha ah Vaingem chung an va lak tthan hna,Vaingem chung le Lianthlawng nih an kham kho hlei hna lo caah,Hakha Thang Ding hrin Albik le Hlei Lian an va lak hna ati(kum 12 le kum 10 hrawng an si ati).Albik le Hlei Lian an cuzat hlan cu an hrem hna i an tuahto tho ko hna ati,an van cutzat in Hautheng nih an tuah bantuk khan an tuah ve cang hna tiah attial(tawi fiang in ka lak).

Hautheng an ttio hnu ah Al Bik le Hlei Lian nih Khuacariat ah an ttialpi hna ati.Khuacariat in Ram an kalnak kong khan apeh ve,cu Khuacariat cun Senteizur ah an i ttial,cukacun kum 3 an um hnu ah Vuangtu khua cu an tlak.Vuangtu khua an tlaknak hmun cu,Hlawnching pa Lian Ci khua a rak tlaknak hmun asi caah kumkhat fai an um hnu ah Lian Ci nihcun ka khuahmun asi nain Sai nih a ka tthio caah ka ttio tak tiah Hriankhan khua in bia arak cah hna tiah a ttial.Hlawnching chung an rak umnak cu bungratlai pong ah asi.Hlawnching pa bia an theih hnu cun Albik nih a va lak ter hna i hmun khat ah khua an sa tiah a ti.Hlawnching pa le Albik ram an i hamnak khan Ram uk bawi dih tiang apeh in a ttial.Khua min saknak kong tu cu a telh lo.

Chawn Kio ttial ning Matu peng pa Vuati khuami Thang Ma Cem cu ram ka kawl lai tiah a ra i Leitak Thangngen phun sinah arak phan,Leitak bawi nih cun hi ka hin um ve ko tiah asawm i Leitak khua ah sau nawn khua asa,Thang Ma Cem cu mi sin in um lan cu a lung a tling lo caah Hlawnceu chung Ngun Vung le Mang Hlauan a sawm hna i Leisen khua an tlak ,Cirang Huatheng hnanawhnak in Halkha ah Sangpi bawi Thang Ding fapa  Al Bik le Hlei Lian an lak hna ati.

Leisen khua hi hmun hma atthat lo caah Khuacariat an i ttial tiah attial,Atu Vuangturam hrawng khi

Hlawnching pa Thang Ki nih khua arak tlak cangmi asi,nain Hautheng ral le Vuihrang nih a rak tthio hna caah an tio tak i Thangzang khua ah an rak zam,Khuacariat khua ah Al Bik le Hlei Lian cu an hung tlangval i Ram a vaihnak ah atu Vuangtu ram hrawng cu an hmuh i ram ttha asi caah an i ttial an tlak tiah a ttial.

Cutikah Hlawnching  pa Thang Ki nihcun zeicahdah ka ram nan tlak tiah hna a hnawh hna.Asinain amah Thang Ki cu an auh i Vuangtu khua ah hmunkhat ah khuasati ko hna usih tiah an sawm hna i cuticun Vuangtu ahcun hmunkhat ah khua an sa ti i bawi an ttuan tti hna tiah a ttial.Thang Ki nih Ceu Pum a hrin,Ceu Pum Nih Mawng Ki a hrin tiah attial,Al Bik nih Za Bawi, Khuk Hnin, Hniar Kham , Ui Mawng a hrin a ti i Vuangtu min kong cu a ttial lo.

A cung lei ttialmi hna hi Vuangtu min sak kong a tel theng lo nain kan nau le theih dingah ka van ttialmi asi.

Pu Chawn Kio ttialmi hi Chinmi kong Hakha holh in ttialmi cauk ahcun a tling bik asi lai,mino nih i cawk ceu u law kan duhpi ngai hna.

Royal Khuk Hnin

Vuangtu khua an tlakning cu AD 1720 hrawng ah Thang Ma cem le a hawi Inn 20 hrawng nih Laisen ah an um hmasa hna.Laisen an um lio ah Cirang(Hythai)khuami nih um thiam lo in an tuah cucaah Hakha Thang Ding fapa hna Al Bik le Hlei Lian an puak hna i Inn 30 hrawng in khua an ser.Al Bik le Hlei Lian an van cuzat hnu in Cirang khuami cu an tei tthan cang,cun remh deih nak zong an tuah kho.Laisen cun khuacariat ah an tial tthan,khuacariat cun Vavu lutahnak ah an ttial tthan,Cu hmun cun Ram veih pah in Al Bik le a hawi hna nih cun khua hmun dang cu an kawl pah ton ti asi.Cu ram veih pah cun Vuangtu khua hmun hi an hmuh i ttial ding ah an hna tlak caah khua  ttialkam fawi deuh seh tiah Sentir(Phiarasai) ah an tawlh deuh ,Cu hmun cun khua thlaknak cu an kawl i khua tthing an hmuh,mi an rak um bal cang caah a ho dah asi hnga tiah an dothlet, Thangzang ah a ummi Ceu Pum nih keimah ram a si tiah a theihter hna a ti.Khua hmun tthing cu Ceu Pum a pa Thang Ki nih tlakmi (Ca Oi )khua timi hmun asi.Thang Ki cu a phun Siallim Hlawnching asi.Laaw ah Thang Ki nel ti mi a um,cun Vaungtu khua pong ah Thang Ki lung timi a um.Hi Ca-awi khua cu Sai/Vui nih a chim hna caah an um ngam ti lo i Ma e pi lungpang tang ah an ttial a ti.Cuka hmun ahcun caansau um lo in Thangzang ah an kal ti asi.

Albik le Hlei Lian nih Ceu Pum cu hmun khat umtti ding in a van sawm i alung atling ve caah Vuangtu khua ahcun an um tti hna,Vuangtu khua Al Bik hruaimi le Ceu Pum hruaimi hna Vuangtu ah an um tti ,an tlak tthan hi AD 1800 hrawng asi lai ti an zumh ceu.Cucaah Vuangtu khua cu kum 1720 hlan ah thlak cangmi khua asi ti khawh asi , a ruang cu Laisen khua i a ummi hna hlan ah Hlawnching phu nih Vuangtu khua ah a rak thlak cang ti nak asi.

Vaungtu ram uk bawi hi anmah le chan lio ahcun a rak lian ve ko rua , (The Wonthu chief s house , which is accounted the finest in Chin hills is planked with enrmous and foul tless boards , the largest measuring 5ft and 4 inches in breadth and is of great length   Tuck & Carey Chin Hill Vol. 1 Page 177) ah hmuh khawh asi.

Vuangtu ramuk bawi kong

Vawngtu thlangum bawi (Thuikui bui)

1nk.Al Bik

2nk.Za Bawi

3nkLian Kung

4nk.Ral Dun

5nk.Khua Kung

6nk.Hlei Lian

7nk.Chum Manng

8.Pa Ci (@)Lian Hup

9.Ral Kung(1948 in Ram Uk bawi adih)

10.Za Bawi cu Vawngtu tlangum bawi Ro vialte cotu asi(Za Bawi cu Ral Kung fa upa bik)

Vawngtu Chak um bawi(Cungkui bui)

1.Ui Mawng

2.Thawng Vung

3.Tial Hei

4.Hei Kung

5.Van Cin

5.Lian Cut nih Vawngtu chakum bawi Ro vialte a co.

1.Za Bawi fapa Ceu Ling nih Tluangram langhlaw khua bawi a ttuan .

2. Ui Mawng Fa hniang bik Pha Lung nih Siata le Ainak khua bawi a ttuan .

3.Ui Mawng fa pa Kio Luai nih Tluangram lamnai khua bawi a ttuan .

4.Zephai cu Za Bawi chan ah thlakmi asi, khua bawi ttuan hmasa tu cu Zo Khar asi.

5. Nganlang zong Za Bawi chan ah tlakmi khua asi , khua bawi hmasa bik cu Sang Kung asi.

1948  in Independent hmuh asi caah Ram uk bawi caan cu a dong cang.